Morgunblaðið - 24.01.2019, Blaðsíða 66

66 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. JANÚAR 2019
Hér er birtur lokakafli verksins.
Niðurstöður
Um miðja 20. öld var algeng
skoðun meðal fræðimanna að allir
möguleikar til útþenslu í landbún-
aði hefðu verið uppurnir á Íslandi
um aldamótin 1100. Gróðurlendi
hefði eftir það
smám saman
farið hnignandi
vegna ofnýt-
ingar og rán-
yrkju og mögu-
leikar til land-
búnaðar þar
með. Einu
möguleikar til
hagvaxtar,
fólksfjölgunar
og framfara hefðu þar með falist í
eflingu fiskveiða. Hér var um að
ræða breytingu frá áliti fræði-
manna á fyrri hluta 20. aldar. Þor-
valdur Thoroddsen taldi þá að eftir
upphaflegt tímabil eyðingar og
rasks sem fylgdi landnáminu hefði
jafnvægi haldist í gróðurríkinu og
uppgræðsla haldist í hendur við
uppblástur. Hið algenga álit fræði-
manna um miðja 20. öld var sem
sagt annað, en hvorki þeir né eldri
fræðimenn höfðu aðgang að traust-
um gögnum eða rannsóknum á
þessu sviði. Ekki var ljóst hver var
útbreiðsla gróðurlendis eða hversu
mikið það hefði dregist saman frá
landnámi. Menn töldu á grundvelli
tölfræði frá 18. öld að íbúar hefðu
ekki getað orðið fleiri en 50 þús-
und, landið hefði ekki getað borið
fleiri íbúa, en engin greining á
samhengi búskapar, gróðurlendis
og mannfjölgunar hafði verið lögð
fram því til stuðnings.
Um alla norðan- og vestanverða
Evrópu fjölgaði íbúum á tímabilinu
1000-1350. Víða virðist íbúatala hafa
þrefaldast á þessu tímabili. Þá
fækkaði íbúum í einu vetfangi um
þriðjung eða meira í svartadauða,
og langan tíma tók að fjölga upp í þá
íbúatölu sem var um 1350. Á Íslandi
var hins vegar talið að íbúum hefði
fjölgað upp í 70-80 þúsund frá 900-
1100 en síðan hefði íbúum fækkað
smám saman vegna rýrnunar land-
gæða.
Í evrópsku samhengi einkenndist
íslenska kerfið af því að rúmt var
um bændur og nægt landrými til
ráðstöfunar. Í Evrópu, sérstaklega í
Englandi, Frakklandi og Þýskalandi
en einnig Danmörku, þróaðist frá
600 til 1350 kerfi þar sem landið var
þaulnýtt með þrívangsrækt. Mestur
hluti þess lands sem var til ráðstöf-
unar var lagður undir akra. Hver
akur var ræktaður tvö ár og svo
hvíldur í eitt ár. Beitiland, engi og
úthagar voru mjög af skornum
skammti, og flöskuháls í landbún-
aðarkerfinu var að áburð skorti því
húsdýr voru fá. Í samanburði við
þetta einkenndist landbúnaðar-
kerfið á jaðarsvæðum eins og Nor-
egi, Svíþjóð, Írlandi, Skotlandi og
Íslandi af því að nægur aðgangur
var að fóðri handa skepnum og nóg
var því af áburði. Akrar voru ein-
vangsakrar, þeir voru alltaf í rækt
vegna þess að þeir fengu nóg af
áburði. Mestur hluti gróðurlendis
var engi, úthagar og afréttir, en akr-
ar aðeins litlir blettir. Innbyggt í
þetta kerfi var margvíslegt svigrúm.
Félagsleg samsetning svæða með
þaulrækt og takmörkuðum aðgangi
að úthaga var einnig önnur en
svæða sem einkenndust af víðáttu-
miklum högum og nægum aðgangi
að skepnufóðri. Á fyrrnefndu svæð-
unum var víðast stór hópur launa-
fólks sem ekki hafði aðgang að
landi. Á síðarnefndu svæðunum
höfðu flestar fjölskyldur hins vegar
nægan aðgang að landi, og átti það
einnig við um Ísland.
Hvernig var landnýtingu háttað á
Íslandi og hvernig var byggð hagað?
Athugun á skjalaheimildum 14. ald-
ar sýnir að þar er að finna miklar
heimildir um byggð. Í ljós kom að
byggð var víða þéttari og landið bet-
ur nýtt á 14. öld en t.d. um 1700.
Dæmi um hið andstæða, að byggð
hafi verið gisnari en um 1700 eru fá
eða engin. Merki um hjáleigubyggð
komu í ljós í skjalagögnum, og einn-
ig tví- og þríbýli.
Athugun á byggðarheimildum 15.
aldar sýnir hins vegar svo ekki
verður um villst að þá hafði orðið
gríðarleg fólksfækkun. Mikil eyði-
byggð og helmings lækkun land-
skuldar sýndi hvort tveggja að
svartidauði 1402-1404 hafði bundið
enda á fólksfjölgunartímabil mið-
alda. Samanburður við mannfækkun
af völdum stórubólu sýnir að svarti-
dauði olli miklu meira mannfalli, og
einnig plágan síðari 1494. Við þetta
létti á landinu, búfé í högum fækkaði
og fátæklingar hurfu, þar sem allir
gátu fengið góða jörð til að búa á.
Athugun á náttúrulegum mögu-
leikum til landbúnaðar staðfestir
þann grun sem vaknaði með saman-
burði á landbúnaðarkerfi Íslands og
nágrannalandanna. Svo virðist sem
landið hafi aldrei verið nærri því
fullnýtt til landbúnaðar. Úthagar
voru nægir jafnvel við aðstæður eins
og þær voru á 14. öld, og ekki síst
gríðarlegir möguleikar til túnrækt-
ar. Nægt rými var fyrir mikla fjölg-
un býla. Kornrækt hefði verið unnt
að margfalda, það er misskilningur
að slíkt hafi verið ómögulegt vegna
kaldrar veðráttu eða einhvers slíks.
Margt kom á óvart þegar ein-
stakir þættir umhverfissögunnar
voru athugaðir. Skógum virðist hafa
verið að mestum hluta eytt við land-
nám af mannavöldum, en þeir skóg-
ar sem eftir voru nýttir skipulega og
varðveittir. Fjöldi búfjár virðist ekki
hafa verið nægur til að nýta allan út-
haga sem völ var á, og dæmi voru
um átök milli bænda og landeigenda
vegna þess að bændur vildu ekki
reka fé á fjall, sérstaklega eftir
pláguna síðari 1494. Veruleg gróð-
ureyðing á afréttum virðist hafa
byrjað um 1100 á ákveðnum svæð-
um en annars staðar mun síðar, t.d.
eftir 1477 á Mývatnsheiði. Hún virð-
ist ekki hafa þrengt möguleika á
framfærslu svo nokkru næmi.
Einnig kom á óvart við athugun á
máldagaheimildum að hlutfall naut-
gripa og sauðfjár var annað en áður
var talið á 14. öld (og að því er virð-
ist allt tímabilið 900-1400). Vestan
lands var hlutfallið nálægt 1:2, sem
þýðir að um 80% af allri framleiðslu
kom frá nautgripum. Máldagaheim-
ildir hafa verið dregnar í efa og bent
á að sauðum hafi fjölgað á 14. öld, en
það skiptir í sjálfu sér ekki höfuð-
máli. Nautgriparækt var hlutfalls-
lega miklu mikilvægari á miðöldum
en síðar. Það þýðir aftur að álagið á
úthaga og afréttir allan þennan tíma
var miklu minna en menn hafa
ímyndað sér, og hlutur ræktunar,
túnræktar og töðu, í fóðrun búfjár
mikill. Austanlands var hlutfallið
annað, nokkru fleira sauðfé og færri
nautgripir, en þó langtum færra
sauðfé en það varð síðar. Eftir 1400
fór hlutfall sauðfjár stöðugt hækk-
andi á kostnað nautgripa. Slíkt
þýðir einfaldlega að nægt gróð-
urlendi var til að breyta landbún-
aðarkerfinu í átt frá þaulrækt (in-
tensive land use) til víðræktar
(extensive land use). Eftir 1400 var
nægt svigrúm til að gjörbreyta
áherslum í landbúnaðarkerfinu, frá
erfiðri og tímafrekri nautgriparækt
til auðveldari sauðfjárræktar. Tún-
rækt minnkaði og erfiði hvers bónda
þar með. Að mestu var hætt að
halda við girðingum úr torfi sem
höfðu krafist gríðarlegrar vinnu á
hverju ári.
Athugun á samsetningu bænda-
samfélagsins í upphafi 18. aldar
sýndi að nær allar fjölskyldur höfðu
nægan aðgang að landi. Staða ís-
lenskra bænda var almennt mun
betri hvað þetta varðaði en t.d.
sveitafólks í Englandi. Íslenskt
bændafólk hafði jarðir þar sem það
gat framleitt í sig og á, mjólk, kjöt
og ull. Undantekning frá þessu voru
hjáleigur og þurrabúðir við sjáv-
arsíðuna, en þær voru fáar miðað við
heildarfjölda jarða. Fiskur var borð-
aður á hverjum degi. Íslenskt
mataræði bar einkenni þess að þar
var nægur aðgangur að gróðurlendi,
meginhluti þess var mjólkurafurðir.
Slíkt krefst góðs aðgangs að gróð-
urlendi, en hann var ekki að fá í
flestum öðrum Evrópulöndum. Í
Noregi varð að leggja nær allt rækt-
arland undir kornrækt, vegna þess
hve fólk var margt miðað við nýt-
anlegt gróðurlendi og að meiri nær-
ingu var hægt að framleiða með því
að rækta korn á landinu en hey
handa kúm, og brauð var um 80%
neyslunnar í Noregi. Ekki olli vand-
ræðum þótt kornrækt hefði lagst af
á Íslandi, í staðinn var framleidd
mjólk og kjöt og alveg nóg svigrúm
til þess. Fólkið var svo fátt miðað við
víðáttu gróðurlendis. Ekki var held-
ur um að ræða að áníðsla jarðeig-
enda ylli íslensku bændafólki meiri
áhyggjum en sveitarfólki nágranna-
landanna. Íslenskir bændur virðast
hafa greitt 10-15% framleiðslunnar
af búum sínum í landskuldir og
leigur, miðað við 20-30% í nágranna-
löndunum.
Þannig sýnir greining á mögu-
leikum til landbúnaðar að þeir voru
engan veginn uppurnir um 1100. At-
hugun á framleiðslu og aðgangi að
landi sýnir að hér voru framleiddar
vörur handa almenningi sem víðast
annars staðar var litið á sem lúxus-
vörur, og að allir bændur höfðu að-
gang að landi, en hins vegar hafði
helmingur íbúa eða meira ekki að-
gang að landi í þéttbýlum sveitum í
Evrópu. Þetta þýðir að sú hugmynd
að landbúnaður hafi illa hæft ís-
lenskum aðstæðum er röng. Hann
hæfði íslenskum aðstæðum vel og
bauð íslenskum almenningi upp á
lífskjör sem voru betri en víða ann-
ars staðar.
Saga af byggð, grasi og bændum
Í fræðiritinu Af hverju strái – Saga af byggð,
grasi og bændum 1300-1700 fjallar Árni Daníel
Júlíusson um byggð og fólksfjölda á Íslandi, aðal-
lega frá 14. til 17. aldar, ræðir um landbúnaðar-
kerfi tímabilsins, áhrif þess á umhverfið og mögu-
leika þess til vaxtar. Í heild dregur bókin upp
nýja mynd af sambúð samfélags og náttúru á
tímabilinu 1300-1700.
.Morgunblaðið/Hari
Landbúnaðarsaga Í bókinni Af hverju strái ræðir Árni Daníel Júlíusson um byggð og fólksfjölda á Íslandi.
Litina hennar Sæju
færð þú í Slippfélaginu
GÆÐIN
Ein af ástæðum þess að íslenskir hönnuðir velja Slippfélagið.
Votur
Volgur Ber
Borgartúni 22 og Skútuvogi 2, Reykjavík,
Dalshrauni 11, Hafnarfirði
Hafnargötu 54, Reykjanesbæ
Gleráreyrum 2, Akureyri
Opið: 8-18 virka daga og 10-14 laugardaga • Sími: 588 8000 • slippfelagid.is