Morgunblaðið - 24.01.2019, Síða 72

72 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. JANÚAR 2019
ÁN TÓBAKS
MEÐ NIKÓTÍNI
Zonnic Mint munnholsduft í posa og Zonnic Pepparmint munnholsúði innihalda nicotin. Lyfin eru ætluð til
meðferðar við tóbaksfíkn. Lesið vandlega upplýsingar á umbúðum og fylgiseðli fyrir notkun lyfsins. Leitið til
læknis eða lyfjafræðings sé þörf á frekari upplýsingum um áhættu og aukaverkanir. Sjá nánari upplýsingar um
lyfið á www.serlyfjaskra.is.
Hér er gripið niður í inngang bókar-
innar þar sem fjallað er um kvenna-
bókmenntasöguþátt hennar, en ekki
hafði áður verið fjallað um ritstörf
kvenna í slíku riti hér á landi. Tilvís-
unum er sleppt.
Kvennabókmentasaga
Síðasti hluti bókmenntasögunnar,
Fæminæ post Reformationem docti-
ores, er umfjöllun um skáldkonur og
lærdómskonur. Jón var fyrstur ís-
lenskra bókmenntasöguritara til að
fjalla um konur í slíku riti. Hug-
myndin að þess-
um kafla er
sennilega fengin
frá Albert Thura,
en 1732 gaf hann
út rit um danskar
menntakonur,
Gynæceum Dan-
iæ Litterarum.
Sigurður Pét-
ursson hefur
fjallað um menntakonurnar sem Jón
nefnir og sett þær í sögulegt og evr-
ópskt samhengi. Hann bendir á að
finna megi íslenskar konur sem hafi
kunnað latínu eins og evrópskar lær-
dómskonur, og sumar jafnvel kennt
börnum.
Í inngangi að kaflanum skýrir Jón
hvaða konur hann telur vert að fjalla
um:
Ei þykir mér vert að annotera þær
sem ei hafa gjört annað en nokkrar
liðlegar einstaka vísur, heldur þær
sem í bóklegum kúnstum eður
skáldskap hafa yfirgengið almenn-
ar konur og verið karlmönnum
jafnvægar. (s. 229)
Með þessu komast hagyrðingar í
kvennastétt ekki á blað, sem er mið-
ur. Við höfum að vísu enga vitneskju
um það hvort hagorðar konur voru
svo miklu færri en hagyrðingar í
hópi karlanna. Þannig hefði það ef til
vill verið að æra óstöðugan að til-
greina allt slíkt, enda komast karl-
kyns hagyrðingar ekki á blað hjá
Jóni, nema því aðeins að þeir væru
skólagengnir. Þrátt fyrir fullyrðing-
una hér að framan nefnir Jón eina
hagorða konu, Hólmfríði (1697-
1736), dóttur Páls Vídalíns: „Hólm-
fríður, dóttir nefnds Páls lögmanns,
en eftir á kvinna sýslumannsins
Bjarna Halldórssonar, var og hug-
vitsöm og gjörði liðlegar vísur“ (s.
230). Vera kann að með því að höfða
til hugvitsemi Hólmfríðar verji Jón
það að hann skuli nefna hana, þ.e.a.s.
að vísur hennar beri vott um skáld-
gáfu sem hefji hana yfir stétt hag-
yrðinga.
Þegar Jón hefur skýrt hvaða kon-
ur fá inni í kvennabókmenntasög-
unni, réttlætir hann val sitt, þ.e.a.s.
það nægi þeim að hafa kveðið sálm,
enda þótti samtímamönnum Jóns
það meiri skáldskaparraun en fönd-
ur hagyrðinga. Í ljósi þeirra tæki-
færa sem konur áttu til bóklegrar
menntunar má segja að Jón lýsi
ástandinu af nokkru raunsæi. Hins
vegar hlýtur það að vekja athygli
hversu margar konur héldu skóla
fyrir börn eða sáu sjálfar um kennslu
barna sinna. Sigurður Pétursson
bendir t.d. á það í áðurnefndri grein
að það þurfti meira en bara grunn-
þekkingu í latínu til að taka að sér að
kenna hana. Jón vitnar í Árna Magn-
ússon um að færri konur taki að sér
að kenna stúlkum hannyrðir en áður
hafði tíðkast og tekur Jón undir þá
skoðun Árna: „Það er og satt að mér
sýnist – Jóni Ólafssyni, í minni tíð“
(s. 229). Ósagt skal látið hvort ástæð-
an sé sú að samtímakonur þeirra fé-
laga hafi hreinlega verið of upp-
teknar við skólahald eða kennslu
eigin barna til að taka stúlkur í læri í
hannyrðum, eða hvort Jón sé ein-
ungis að lýsa áhyggjum yfir hrak-
andi menntun kvenna á þessu sviði.
Í bókmenntasögunni fjallar Jón
fyrst og fremst um skólagengna
menn, skáld og rithöfunda, en þetta
fór vitaskuld oft saman. Hins vegar
þurftu sumir karlarnir sem komust í
þetta merka rit Jóns oft einungis að
hafa verið við Hafnarháskóla, þó svo
að þeir hefðu engin afrek unnið á
bókmenntasviðinu. Skýringin er
áðurnefndur listi Thura […] . Meiri
furðu sætir á hinn bóginn að ein
kona kemst á blað í danska hlut-
anum, en það er Hildur Arngríms-
dóttir (1643-1725), móðir Páls Vídal-
íns. Hún fær sérstakt númer, rétt
eins og karlarnir, er númer 6 í röð-
inni, þar eð Jón raðar eftir föður-
nafni. Í greininni um Hildi ber Jón
mikið lof á hana fyrir gáfur og hús-
stjórn sem af bar. Hann segist hafa
átt þess kost að ræða oftlega við
hana á Víðidalstunguárum sínum og
orðið margs vísari um fyrri tíma. Í
rauninni minnir lýsingin á Hildi
sumpart á lýsingu Ara fróða Þorgils-
sonar á Þuríði Snorradóttur goða
(um 1024-1112), sem var „margspök
og óljúgfróð“ um fortíðina. Um
menntun Hildar og lærdóm segir
Jón að lokum: „I lærde sager veed
intet andet om hende at sige, end at
hun, foruden nogle epigrammata …
haver giort 3 andægtige psalmer …
om jeg ret mindes, alt paa islandsk
og MS [med saadan en skiön poësi,
som mand af studerede folk kunde
udkræve]“ (s. 45). Klausan um Hildi
í kvennabókmenntasögukaflanum er
að einhverju leyti þýðing á klausunni
í danska hlutanum en þó er álit hans
á skáldskap Hildar og þekkingu á
fortíðinni ekki jafnafdráttarlaust og
þar. Ef marka má orð Jóns er alls
óvíst að Hildur hafi verið latínulærð,
en Sigurður Pétursson segir að það
hafi m.a. skipt sköpum um hvort
konur voru taldar lærðar. Mæli-
kvarðinn sem Jón notar á Hildi virð-
ist því sá hinn sami og notaður var á
fyrri alda lærdómskonur, þ.e. lærð-
ur skáldskapur, mikil þekking á for-
tíðinni og rausnarskapur í búsýslu.
Þetta helgast e.t.v. einkum af því að
konur áttu ekki kost á skólagöngu
og því var ekki gerlegt að nota sömu
vogarskálina og samtíðarkarlar voru
vegnir á.
Af þeim 15 konum sem Jón nefnir
eru fimm skáldkonur. Áður var
minnst á mæðgurnar Hildi Arn-
grímsdóttur og Hólmfríði Páls-
dóttur. Sigga skálda (17. öld) er eina
konan úr alþýðustétt:
Sigga skálda fór um báða Hreppa.
Var niðursetningur hjá sra Eiríki
Oddssyni í Hólum í Ytra-Hrepp.
Kvað marga sálma, vers, vísur og
kvæði, en óvíst er hvert hún hefur
gjört nokkrar rímur. Dó í bólunni
1707. (s. 231)
Sigga skálda gat sér gott orð fyrir
skáldskap og því ekki að undra að
hún kæmist á blað hjá Jóni. Um
Þóru Tómasdóttur (17. og 18. öld)
segir Jón hins vegar:
Þóra Tómasdóttir, verandi í Vöðlu-
sýslu, hefur gjört einn sálm um út-
för Ísraelsfólks af Ægypto. En ég
meina það sé sú sem Þorvaldur
Magnússon kvað síðan um nokkrar
vísur eður kvæði, hvar í hann hæðir
að nefndum hennar sálmi. (s. 232)
Jón virðist ekki hafa veður af öðr-
um skáldskap Þóru en þessum eina
sálmi. Í raun er fokið í flest skjól fyr-
ir skáldkonunni þegar eina vitn-
eskjan um hana er að karlmaður hafi
haft kveðskap hennar að háði og
spotti. Ekkert hefur enn rekið á
fjörur manna um Þóru Tómasdóttur
og verður sannarlega að vona að
skýringin sé ekki sú að Þorvaldur
hafi kveðið hana í kútinn.
Steinunn Finnsdóttir (1640-1710)
er fyrsta nafngreinda íslenska
skáldkonan sem þónokkur kveð-
skapur er varðveittur eftir. Í bók-
menntasögunni hefur Jón frásögn
sína venjulega á því að ættfæra þann
sem fjallað er um hverju sinni eða
greina frá embætti hans og jafnvel
heimkynnum. Þegar hann fjallar um
Steinunni byrjar hann á upplýs-
ingum um kveðskap hennar, ætt-
færslan kemur í lokin:
Steinunn Finnsdóttir hefur ort: 1)
Hyndlu rímur … og mörg kvæði
fleiri, 2) item Rímur af Snækóngi,
4rar. Næst allra seinasta erindi er
þetta:
UE Hrinu regn í hverfult skjól,
I hindrun jarðar blóma,
NNTS tveföld nauðin, týr og sól,
tært hefur veiði óma.
Steinunn var í Höfn í Melasveit
1710. Bóndi hennar hét Þorbjörn,
almúgamaður, en faðir hennar
Finnur. Hans bróðir hét og Finnur,
sem var á Kálfalæk. Beggja þeirra
faðir var sra Jón Finnsson, hans
bróðir hét Sigurður Finnsson, en
hans son Finnur á Ökrum. (s. 231)
Á eftir þessari frásögn setur Jón
síðan upp ættartölu til frekari skýr-
ingar, en það gerir hann allajafna
ekki. Ógerningur er að fullyrða hvað
vakað hefur fyrir Jóni með þessari
uppsetningu. Það er þó freistandi að
álykta að þetta sýni álit hans á
skáldskap Steinunnar, enda sér
hann ástæðu til að tilfæra erindi úr
Snækóngsrímum, en ekki er mikið
um tilvitnanir í kveðskap í bók-
menntasögunni.
Vissulega hefði kvennabók-
menntasögukaflinn mátt vera lengri
og ítarlegri. Þó leynast víðar frá-
sagnir af konum í bókmenntasög-
unni, en þá einkum í hlutverki
mæðra eða eiginkvenna. Ein magn-
aðasta sagan er af Rannveigu (17.
öld), dóttur Þórðar Magnússonar
skálds á Strjúgi. Sagan segir að
Þórður hafi lagst út af til að yrkja
Rollants rímur, fimmtán talsins.
Þegar hann reis aftur úr rekkju á
Rannveig að hafa slengt fram þeirri
sextándu:
Hans sonur Oddur er og sagt hafi
verið eitt hið besta skáld, en ei veit
ég hvað eftir hann liggur. Og eins
Þórðar dóttir (nafn hennar veit ég
ei). Þar af er relationin að hún hafi
mælt fram rímuna 16du í Rollants
rímum, meðan hún hrærði í
grautarkatli, en faðirinn Þórður að
henni heyrðri, slegið hana snoppu-
ng í meining sem hún hafi gjört
skömm til sín, en þetta er líkast
fabulæ. (s. 225)
Við sjáum hér hið mikla skáld með
sveittan skalla við skáldskapariðju.
Rannveig dóttir hans sinnir á meðan
matseldinni og lætur sig ekki muna
um að kasta fram einni rímu í hjá-
verkum. Kannski lýsir þessi saga í
hnotskurn hlutskipti kynjanna í sýsli
við skáldskap. Skáldskapariðkun gat
í raun aldrei orðið annað en auka-
geta hjá konum, en kannski svífur
skáldskaparandinn hæst yfir
grautarpottunum.
Safn til íslenskrar bókmenntasögu
Nýverið komu út á prenti í fyrsta sinn drög Jóns
Ólafssonar úr Grunnavík að íslenskri bókmennta-
sögu sem skrifuð var snemma á átjándu öld. Þór-
unn Sigurðardóttir rannsóknarprófessor og Guð-
rún Ingólfsdóttir fræðimaður önnuðust útgáfuna.
Stofnun Árna Magnússonar gefur bókina út.
Morgunblaðið/Eggert
Lykilrit Guðrún Ingólfsdóttir og Þórunn Sigurðardóttir önnuðust útgáfu á bókmenntasögu Jóns Ólafssonar úr
Grunnavík, Apparatus ad Historiam Literariam Islandicam, sem rituð var á átjándu öld.