Morgunblaðið - 02.02.2019, Síða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. FEBRÚAR 2019
Í veiðihug Allt er hey í harðindum, hugsaði köttur við Bergstaðastræti þegar hann skimaði yfir snjóinn í frostinu í gær.
Árni Sæberg
Þótt margt megi
fallegt segja um
sagnaarf Íslend-
inga mætti einnig
halda því fram að
sagnahefðin sem
hér hefur blómstr-
að öldum saman
hafi hamlað þroska
annarrar hefðar
sem í mörgum ná-
grannalöndum
okkar hefur náð
hærra stigi, þ.e.
rökræðuhefðar. Í
safnþró athuga-
semdakerfa vef-
miðla eru báðar
þessar hefðir dag-
lega afskræmdar.
Þar er mikið talað
en minna hlustað.
Þar er rökræðu
spillt með háði og illmælgi í stað
þess að svara málefnalega með
gildum röksemdum, reistum á
staðreyndum. Með slíkum atlög-
um bregðast menn skyldum sín-
um við borgaralegt og siðað sam-
félag, en um leið skyldum sínum
við lögin – og þar með við sjálfa
sig. Hið sama á við um fjölmiðla
sem kjósa að vera vettvangur
skítkasts. Siðmenningu stafar
samkvæmt þessu ekki aðeins ógn
af alræðistilburðum heldur einn-
ig af sundrungu og upplausn.
Hér sem annars staðar þurfa
menn að vanda sig við að finna og
feta hinn þrönga veg. Æsifréttir
og andarteppu mætti tempra
með því að leita yfirsýnar. Dæg-
urmál ber að skoða í hinu stóra
samhengi.
Í viðleitni til að plægja akur
umbóta í þessu efni hvet ég les-
endur til að gera úttekt á því sem
fyrir augu ber í daglegri þjóð-
málaumræðu og spyrja sem svo:
Byggir ræðumaður á rökhugsun
eða tilfinningu? Á reynsluþekk-
ingu eða kenningum? Er byggt á
staðfestum heimildum eða orð-
rómi? Er byggt á raunsæju mati
eða draumsýn? Eru allsherjar-
eða skyndilausnir settar fram án
þess að kynna óhjákvæmilegan
fórnarkostnað slíkra „lausna“?
Talar ræðumaður af virðingu fyr-
ir samanlagðri reynslu kynslóð-
anna eða vill hann sópa henni út
af borðinu í nafni brennandi hug-
sjónar til að skapa nýtt samfélag
frá grunni? Telur hann réttlæt-
anlegt að berja aðra til hlýðni við
þann sannleika sem hann telur
sig hafa höndlað? Er talað í krafti
sérþekkingar, án viðurkenningar
á því að sérfræðingur á einu sviði
getur verið fákunnandi á þúsund
öðrum sviðum? Ég nefni þetta
með vísan til þess að þegar í forn-
öld gerðu Aþenumenn grein-
armun á því hvort ræðumaður
talaði eins og heimspekingur
með áherslu á málefni, röksemdir
og sannleiksleit, eða sem sófisti,
með áherslu á persónur, áhrif
röksemda og valdabrölt.
Eins og aðrar þjóðir hafa Ís-
lendingar löngum vitað að
reynsla yfirvinnur fávisku. Þess
vegna verðum við að læra af
reynslu genginna kynslóða, ekki
bara af okkar eigin reynslu, enda
er það kjánaskapur að ætla að
ganga gegn lögmálum mann-
legrar tilvistar. Af þessum
ástæðum er öllum ljóst að for-
eldrum ber að segja börnum sín-
um frá mistökum fortíðar. Ættu
stjórnmálamenn ekki með réttu
að gegna slíku leiðsagn-
arhlutverki gagnvart almenn-
ingi?
Nýr dagur kallar ekki alltaf á
ný svör. Margt gengi betur ef við
bærum gæfu til að læra af reynsl-
unni og nota aðferðir sem sannað
hafa gildi sitt í aldanna rás. Í
þessu ljósi ber okkur að gaum-
gæfa hvort gild rök
séu fyrir því að
skipta út venjuhelg-
uðu gildismati og
hefðum fyrir „nú-
tímaleg“ eða „fram-
sækin“ viðmið. Þótt
hvers kyns „afbygg-
ing“ kunni nú að
þykja eftirsókn-
arverð er ekki bann-
að að minna á mik-
ilvægi þess að við
leggjum okkur fram
við að nýta það besta
úr mannlegri
reynslu og sögu til
að sneiða hjá því
versta.
Með slíkar spurn-
ingar í huga – og
meðvitaður um eigin
ágalla – birti ég hér
valdar áminningar
úr einu sýnishorni af
„gagnabanka“ kyn-
slóðanna, sem eiga vel við í þessu
samhengi. Nánar tiltekið eru
þetta nokkur þeirra 147 heilræða
sem rituð voru á veggi musteris
véfréttarinnar í Delfí. Til hennar
leituðu margir um ráð, sumir um
langan veg, enda var þar margt
spaklegt að finna sem enn á fullt
erindi við þá sem eflast vilja að
viti og þroska – eða aðeins rækta
með sér auðmýkt. Tekið skal
fram að þetta er ekki birt hér
sem fullkomin þýðing, heldur að-
eins til áminningar um skuld okk-
ar við fyrri kynslóðir og ábyrgð
okkar gagnvart þeim sem síðar
koma. Heildstæðan lista mun ég
hugsanlega birta á öðrum vett-
vangi.
Þekktu sjálfan þig  Vertu
hjálpfús  Hafðu hemil á reiði
þinni  Vertu varfærinn  Rækt-
aðu vináttu  Haltu aga  Get
þér góðan orðstír  Þráðu visku
 Lofaðu hið góða  Leitaðu ekki
ágalla í fari annarra  Lofaðu
dyggðina  Iðkaðu réttlæti 
Sýndu göfuglyndi  Forðastu allt
hið illa  Vertu óhlutdrægur 
Hlustaðu á alla  Vertu hljóður
þegar það á við  Sýndu fyr-
irhyggju  Hafðu óbeit á frekju
 Vertu greiðvikinn í öllu 
Vertu kennari barna þinna 
Leggðu af mörkum það sem þú
hefur fram að færa  Talaðu vel
um fólk  Leitaðu viskunnar 
Hafðu góðverk í hávegum  Öf-
undaðu engan  Lofaðu vonina 
Fyrirlíttu rógberann  Hafðu
hemil á tungu þinni  Forðastu
ósvífni  Dæmdu án spillingar 
Ásakaðu aðeins þann sem er við-
staddur  Talaðu þegar þú hefur
aflað þér þekkingar  Ekki stóla
á styrk  Lifðu án depurðar 
Búið saman í auðmýkt  Vertu
vinsamlegur við alla  Vertu
börnum þínum ekki bölvaldur 
Vertu háttvís  Gefðu ráð í tæka
tíð  Varðveittu vináttuna 
Vertu þakklátur  Stefndu að
samhljómi  Varastu að vilja
stjórna öðrum  Ræktaðu það
sem gefur ávöxt  Losaðu þig við
óvild  Forðastu illindi  Stattu
vörð um orðspor þitt  Fyrirlíttu
illsku  Virtu öldunginn 
Kenndu unglingnum  Virtu
sjálfan þig  Gerðu ekki gys að
látnum  Léttu byrðar hinna
ólánsömu  Gaman þitt sé
græskulaust  Sem barn, sýndu
kurteisi  Sem ungmenni, sýndu
sjálfsaga  Á miðjum aldri, vertu
réttlátur  Sem gamall maður,
sýndu skynsemi  Nálgastu ævi-
lokin án depurðar
Ofangreind heilræði sem fylgt
hafa mannkyninu í a.m.k. 28 aldir
þjóna enn því hlutverki að minna
á, að minnstu framfarir eru háðar
því að hver og einn maður komi
sínum eigin garði í rækt áður en
hann fer að rótast í görðum ann-
arra.
Eftir Arnar Þór
Jónsson
»Eins og
aðrar þjóðir
hafa Íslend-
ingar löngum
vitað að reynsla
yfirvinnur
fávisku.
Arnar Þór Jónsson
Höfundur er héraðsdómari.
Í ljósi
reynslunnar …
Það verður ekki dregið í
efa að þeir þingmenn sem
sátu að sumbli á Klaust-
urbar síðla í nóvember síð-
astliðnum og röfluðu hver
upp í annan, vel kenndir af
öli, með þvílíku orðbragði
um aðra kjörna fulltrúa á
löggjafarþinginu og fleiri,
urðu sér til minnkunar
þegar gasprið náði óvænt
eyrum almennings með
því að Stundin, DV og fleiri dagblöð
láku hlerunum af sumblinu. Flestum
blöskraði sjálfsagt orðfærið enda var
þar vegið að æru og persónu manna.
Vel skiljanlegt er því að þeim hinum
sömu hafi gramist og sárnað sem urðu
fyrir barðinu á fúkyrðunum.
Ekki verður varla heldur dregið í efa
að þingmennirnir ætluðust ekki til að
fúkyrðin sem þeir létu flakka fullir bær-
ust þeim til eyrna sem þau áttu við og
því má til sanns vegar færa að fyrir
þeim hafi ekki vakað að særa fólkið. Allt
að einu var orðfærið ógeðfellt og ósæm-
andi og skaðinn skeður og ekki aftur
tekinn úr því sem komið var.
Þingmennirnir hafa nú allir beðist af-
sökunar á hinum meiðandi ummælum
en sitt sýnist hverjum um einlægni
þeirra og auðmýkt í því, jafnvel eftir
tímabundna sjálfskipaða útlegð tveggja
þeirra frá þinginu. Það er eflaust flókið
og vandasamt úrlausnarefni að laga svo
til í kringum sig eftir svona skandal að
öllum líki og vel má vera að sumum sem
sátu að sumblinu hafi skjöplast við það
verk og hefðu getað sýnt meiri iðrun í
sínum viðbrögðum. En engu að síður
hafa þeir komið á framfæri afsök-
unarbeiðnum við hlutaðeigandi og gott
ef ekki við alþjóð og er þá ekki mál að
opinberri umfjöllun linni um málið?
Líklega hefur breytni þeirra nú þegar
verið skilgreind út í hörgul og kannski
gott betur.
Hin opinbera umfjöllun um þá heldur
þó linnulaust áfram og hvers vegna
skyldi það vera? Opinber smánun er
refsiaðferð sem á sér aldalanga forsögu
og hefur, sem betur fer, að mestu verið
aflögð í hinum siðmenntaða heimi. En
opinber smánun er ekki aðeins aðferð
til að refsa heldur einnig leið fyrir suma
til að seilast í gæði hvort sem það eru
efnahagsleg gæði eins og peningar eða
óefnisleg gæði eins og lýðhylli, svo
dæmi séu tekin. Í stað gapastokksins og
brennimerkinga sem áður tíðkuðust
birtist hin opinbera smánun nú í um-
fjöllun fjölmiðla og samfélagsmiðla um
fólk. Hún felst til dæmis í því að fjöldi
manna ýmist hneykslast, skammar,
heimtar afsögn eða brottrekstur úr
starfi, ærumeiðir eða hótar ofbeldi
gagnvart tilteknum einstaklingum
vegna tiltekinnar hegðunar sem mönn-
um er ekki að skapi. Til-
gangurinn með orðfær-
inu er að smána viðkom-
andi persónur opinber-
lega og niðurlægja þær
en um leið að skreyta sig
sjálfan æðri dygðum.
Þess vegna er það mik-
ilvægt að grandvarir fjöl-
miðlar átti sig á þeim
hagsmunum sem til stað-
ar eru í samfélaginu til að
viðhalda umfjöllun um
einstaklinga sem flokka
má undir opinbera smán-
un þegar þeir fjalla um mál af þessu
tagi. En ekki verður annað sagt en þeir
þingmenn sem sátu að sumblinu á
Klausturbar hafi setið undir opinberri
smánun um langa hríð.
Um Ríkisútvarpið gilda sérstök lög
og til þess eru gerðar miklar kröfur um
framsetningu efnis og að gætt sé sann-
girni, hlutlægni og jafnræðis í þeim efn-
um. Það skal ennfremur virða friðhelgi
einkalífs nema upplýsingaréttur al-
mennings krefjist annars. Það var því
ófaglegt af Ríkisútvarpinu að greiða
leið fyrir áframhaldandi opinbera
smánun á þingmönnunum með því að
draga ritstýru Stundarinnar í Silfrið
sunnudaginn 27. janúar sl. og gefa
henni færi á að skreyta sig með eigin
dyggðum í löngu máli um siðferð-
isbresti þingmannanna. Af hennar tali
mátti ráða að þingmennirnir væru sið-
ferðilega óhæfir til setu á þingi. Þar fór
ekki óhlutdrægur viðmælandi fram
enda hefur Stundin beina fjárhagslega
hagsmuni af því að viðhalda hinni op-
inberu smánun þingmannanna til að
geta skrifað enn meira um málið (sem
þó er ærið fyrir) og selja fleiri blöð og fá
fleiri „klikk“ á vefsíðu sína, til að selja
fleiri auglýsingar. Opinber smánun er
því eins og hver önnur söluvara fyrir
suma fjölmiðla. Það hefði Ríkisútvarpið
átt að hafa í huga við val á viðmæl-
endum um þetta mál úr því að það
ákvað að fjalla enn á ný um hegðan
þingmannanna frá í nóvember og við-
brögð við henni.
Annar viðmælandi í Silfrinu, lektor í
HÍ var spurður álits á vandkvæðum Al-
þingis við að koma „málinu í eðlilegan
farveg“. Eftir málefnalegt svar um að
hann teldi ekki hafa verið nægjanlega
vel staðið að setningu siðareglna Al-
þingis, þá tók hann við þar sem ritstjór-
aræðunni sleppti að smána þingmenn-
ina. Lektorinn blés á skýringar
þingmannanna fyrir því að sitja áfram á
Alþingi og lýsti frati á þeirra eigið mat á
trúverðugleika sínum. Hann hneyksl-
aðist á því að þingmennirnir skyldu lýsa
svo lágkúrulegum sjónarmiðum að eft-
irláta kjósendum sínum að meta trú-
verðugleika sinn, það mat ætti fremur
að vera í höndum þeirra sem kusu þá
ekki! Það sjónarmið lektorsins felur
hins vegar í sér rökfræðilega mótsögn
sem liggur í augum uppi. Og lektorinn
klykkti svo út með því að fullyrða að
þeir hefðu tapað trúverðugleika sínum
og allir væru sammála um það. Í þess-
um orðum fólst líka krafa hans fyrir
sína hönd og almennings um afsögn
þingmannanna vegna skorts þeirra á
dygð. Sem sagt opinber smánun. Rík-
isútvarpið svaf á verðinum með þessu
útspili sínu.
Sömuleiðis hefði Ríkisútvarpið í
margþættri og síendurtekinni umfjöll-
un um þessa tilteknu þingmenn átt að
gæta að því að pólitískir andstæðingar
þeirra, á þingi og utan þess, hafa beinan
hag af því að viðhalda hinni opinberu
smánun á þeim til þess að veikja þá sem
andstæðinga sína. Ófáir þingmenn og
aðrir hafa skreytt sig með sjálflýstum
dygðum sínum og viðhaldið hneyksl-
uninni á hátterni þingmannanna. Á Al-
þingi halda ýmsir andstæðingar þeirra
smánuninni áfram af fullri hörku svo
sem með því að neita að vinna með
þeim, heimta afsögn þeirra úr nefndum
og annað álíka í því skyni að upphefja
sjálfa sig og mögulega til að hrekja þá
af þingi. Og fara svo hart fram að þingið
virðist vera illa starfhæft. Landsdóms-
málið ætti, eitt og sér, að kenna fólki að
siðferðileg gagnrýni stjórnmálamanna
á pólitíska andstæðinga er ekki tíkall-
sins virði. Svo er það ekkert nýtt að
pólitíkusar detti í það og líklega hafa
ýmis orð þá fallið af þeirra vörum um
menn og málefni sem ekki þola eyru al-
mennings.Það er ekkert nýtt undir sól-
inni í þeim efnum fremur en öðrum,
hygg ég.
Fjölmiðlar sem vilja teljast ábyrgir,
og þá sérstaklega Ríkisútvarpið, hafa
ýmsum skyldum að gegna, meðal ann-
ars þeim að gæta þess að fjalla með
málefnalegum hætti um viðkvæm mál
og forðast kranablaðamennsku og ein-
elti. Opinber smánun í fjölmiðum er í
eðli sínu ekkert annað en árás á æru og
persónu manna með sama hætti og fúk-
yrðin sem látin voru flakka á Klaust-
urbar voru það, nema ef til vill verri þar
sem opinber smánun er ásetningur til
að niðurlægja viðkomandi opinberlega.
Það má því vart á milli sjá hvort sé
verra í þessu Klaustursmáli svonefnda
þegar upp er staðið, „glæpurinn“ eða
„refsingin“!
Eftir Hróbjart
Jónatansson » Opinber smánun er
ekki aðeins aðferð til
að refsa heldur einnig leið
fyrir suma til að seilast í
gæði hvort sem það eru
efnahagsleg gæði eins og
peningar eða óefnisleg
gæði eins og lýðhylli.
Hróbjartur Jónatansson
Höfundur er lögmaður.
Hvað á hin opinbera smánun
að vara lengi?