Morgunblaðið - 16.03.2019, Blaðsíða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. MARS 2019
Greiðslumat og grænkeri, heilun og hlaðvarp, app og auðlinda-gjald; ekki kunni mín kynslóð (f. 1960) þessi orð sem börn ogunglingar. Ég man eftir síðutogurum og sparimerkjum enefast um að ég hafi rætt þau fyrirbæri við börnin mín. For-
eldrar mínir sögðu mér frá klökkum og klyfberum en það var svo fjarri
mínum veruleika að þau hefðu eins getað haft þessi orð um einhverja
hluta tunglfarsins þarna í kringum árið 1969. Sífellt bætast ný orð við
málið og önnur geta horfið úr daglegri notkun. Ný orð sem við kynnumst
fellum við inn í þau mynstur sem málkerfi móðurmáls okkar býr þeim.
Talsverður hluti orðaforðans eru svonefnd tökuorð. Það eru orð sem
íslenskan hefur einhvern tíma fengið úr einhverju öðru tungumáli en eru
ekki sótt í grunnorðaforða norrænunnar eða mynduð af þess háttar
grunnorðum.
Ef orð í íslensku byrjar á
stafnum p má reikna með að
það sé tökuorð sem hafi bæst
við norræna orðaforðann ein-
hvern tíma í sögu íslensk-
unnar. Tökuorðin hafa til
dæmis komið úr latínu og oft
staldrað við í öðrum ger-
mönskum málum, t.d. þýsku, dönsku eða ensku, á leið til okkar. Mörg
þeirra komu með kristninni (prestur, predikun, postuli o.s.frv.); ósjaldan
eiga kristniorðin grískan og latneskan uppruna og hafa gjarna haft við-
komu í fornsaxnesku eða fornensku á leið inn í vesturnorrænuna.
Sögulega samsvara orð með f- í upphafi í germönskum málum þeim
orðum sem hafa p- í upphafi í öðrum indóevrópskum málum – pater í lat-
ínu og grísku samsvarar faðir í norrænu og father á ensku – eins og Þór-
hallur Eyþórsson rakti á þessum stað fyrir skömmu. Þess vegna eru eld-
forn germönsk orð með p- í upphafi eiginlega ekki inni í myndinni hjá
okkur. En orð hafa færst milli tungumála alla tíð og ýmis íslensk orð sem
byrja á p- eiga reyndar býsna langa sögu í málinu. Gömul eru til dæmis
tökuorðin pína, pell (dýr dúkur, silkiefni) og prúður.
Orðið pilla er upprunalega úr latínu (pilula: lítil kúla). Pillan kemur inn
í íslensku á 18. öld, eftir viðkomu í dönsku (pille). Sá áhugaverði munur
er á orðunum pell og pilla að pellið er borið fram með –dl- en pillan, síð-
ari alda viðbót við orðaforðann, hljómar ekki þannig heldur með löngu
rödduðu l-hljóði. Orð í íslensku með –ll- undirgengust nefnilega hljóð-
breytingu á miðöldum sem breytti langa l-inu í –dl-. En pillan, pil-lan,
kom svo seint til skjalanna í íslensku að langa l-ið í því orði missti af
þessari ágætu hljóðbreytingu.
Orðið galli með –dl- er fornt orð í íslensku en galli með l-l er seinni
alda tökuorð. Það er reyndar af sama meiði og orðið gala (hátíðarsýning,
viðhöfn) í rómönskum málum. Ef við viljum ekki vera einhverjir galla-
gripir förum við úr vinnugallanum í sparigallann áður en við mætum á
galakvöldið.
Pillur og gallar
Framburður Gallalausar pillur?
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
Síðustu vikur hefur athygli fólks beinzt tölu-vert að opinbera stjórnkerfinu, bæði ríkisinsog ekki síður Reykjavíkurborgar. Í fyrra til-vikinu vegna upplýsinga sem hafa verið birt-
ar um launakjör ýmissa æðstu stjórnenda hjá ríkinu
(fyrir utan það sem snýr að æðstu embættismönnum,
þingmönnum og ráðherrum vegna Kjararáðs) og hafa
haft áhrif inn í yfirstandandi kjarasamninga og í því
síðara vegna vísbendinga um að eitthvað mikið sé að
í stjórnkerfi Reykjavíkurborgar.
Það er tiltölulega nýtt fyrirbæri að launakjör
æðstu stjórnenda hjá hinu opinbera veki umræður
þótt deilur um kaup og kjör þingmanna hafi alltaf
verið til staðar. Fyrir nokkrum áratugum fór ekki á
milli mála að launakjör æðstu stjórnenda í einkageir-
anum voru mun betri en hjá hinu opinbera. Á móti
kom meira atvinnuöryggi hjá opinberum aðilum og
mun betri eftirlaunaréttindi.
Fyrir 50-60 árum sýndist áhorfanda að staða fram-
kvæmdavaldsins væri mun sterkari en löggjafar-
valdsins. Þá virtust ekki bara lagafrumvörp, sem
máli skiptu verða til í stjórnarráðinu,
heldur nýjar hugmyndir líka. Alþingi
væri afgreiðslustofnun, sem hefði lítið
um nýja löggjöf að segja efnislega. Þá
hóf ungt fólk, bæði innan Sjálfstæðis-
flokksins og líka í lagadeild Háskóla
Íslands að berjast fyrir því að sett
yrði á fót embætti Umboðsmanns Al-
þingis til þess að veita framkvæmdavaldinu nauðsyn-
legt aðhald. Fyrirmyndin kom frá öðrum löndum á
Norðurlöndunum.
Á síðustu 30-40 árum fór Alþingi smátt og smátt
að rétta sinn hlut. Það gerðist bæði fyrir tilverknað
einstakra þingmanna en líka með því að vegur for-
seta Alþingis var aukinn, bæði í launakjörum og með
sýnilegum valdatáknum. Í raun varð embætti forseta
Alþingis eins konar ígildi ráðherraembættis.
Á seinni árum hefur þingið tekið upp ný vinnu-
brögð að hætti erlendra þjóðþinga með því að þing-
nefndir kalla fyrir sig einstaka embættismenn og
stjórnendur hjá hinu opinbera í eins konar yfir-
heyrslur, sem nú er jafnvel farið að sjónvarpa, þann-
ig að almennir borgarar geti fylgzt með.
Allt eru þetta skref í rétta átt sem hafa átt þátt í
að jafna metin á milli framkvæmdavalds og löggjaf-
arvalds, þótt mikið verk sé óunnið í þeim efnum.
Fyrir hálfri öld mátti velta því fyrir sér, hvort
framkvæmdavaldið væri of veikt, þrátt fyrir að það
hefði viss undirtök í samskiptum við löggjafarvaldið.
Sum ráðuneyti voru ótrúlega fámenn og höfðu því
litla burði til að láta finna fyrir sér.
En smátt og smátt náði opinbera stjórnkerfið
vopnum sínum. Árið 1980 námu tekjur hins opinbera
(ríkis og sveitarfélaga) 35,4% af vergri landsfram-
leiðslu og gjöld 34,1%.
Áratug síðar, árið 1990 voru tekjurnar komnar upp
í 38,1% af vergri landsframleiðslu og gjöldin 41,4%.
Um aldamótin hafði hlutfall tekna hins opinbera enn
aukizt og var orðið 42,6% og gjöldin 41,3%.
Og var þó sú kynslóð í Sjálfstæðisflokknum, sem
boðaði „báknið burt“ búin að sitja í stjórnarráðinu í
áratug!
Árið 2010, í kjölfar hrunsins, námu tekjur 39,6%
og gjöld 49,4% og árið 2015 námu tekjur hins opin-
berra af vergri landsframleiðslu 42,2% og gjöldin
42,7%.
Þessar tölur segja sína sögu.
Á síðustu fjórum áratugum hefur vægi opinberra
aðila í þjóðarbúskapnum því aukizt verulega. Og
kannski er það að einhverju leyti skýringin á því að
embættismannakerfið hefur látið finna stöðugt meira
fyrir sér. Og nú er svo komið að segja má með
nokkrum rökum að opinbera kerfið sé komið úr
böndum með ýmsum hætti.
Rétt er að taka fram að í þessum
efnum má ekki alhæfa. Það eru til
margar opinberar stofnanir og
fyrirtæki sem eru rekin með mynd-
arbrag. En ýmislegt má finna að
öðrum.
Almannarómur hefur lengi sagt
og í auknum mæli að embættis-
mannakerfin í ráðuneytum leggi áherzlu á að „ná
tökum“ á nýjum ráðherrum á nokkrum fyrstu mán-
uðum þeirra í embættum. Með því er átt við að kerf-
in ráði ferðinni en ekki hinir nýju ráðherrar sem þó
eru kjörnir fulltrúar fólksins í landinu. Kannski eru
nýjar kynslóðir stjórnmálamanna að átta sig betur á
þessu. Alla vega hafa farið sögur af því undanfarna
mánuði að í tíð núverandi ríkisstjórnar sé meira um
átök á mili ráðherra og embættismanna þeirra en áð-
ur hafi þekkzt.
Utan frá séð virðist orðið meira um það en áður
var að háttsettir stjórnendur í ráðuneytum, sem
lengi hafa setið í embættum, hagi sér eins og „heima-
ríkir hundar“ og fari sínu fram, hvað sem líður vilja
ráðherra eða pólitískum hagsmunum. Og þar sé að
finna skýringar á undarlegum ákvörðunum sem aftur
og aftur virðast teknar í ráðuneytum. Dæmi eru um
að embættismenn hafi gengið svo langt að reyna að
vinda ofan af ákvörðunum þingnefnda sem þeim hafa
ekki verið að skapi.
Fólk í mjög ólíkum geirum samfélagsins finnur
fyrir „kerfinu“ að þessu leyti.
Óánægja almennra borgara er orðin svo víðtæk af
þessum sökum að sennilega mundi stjórnmálaflokk-
ur, sem tileinkaði sér kjörorðið „báknið burt“, sem
ungir sjálfstæðismenn tóku upp forðum daga, geta
náð verulegum árangri í kosningum með því að ryðj-
ast fram á hinum pólitíska vígvelli með þann gunn-
fána í fararbroddi.
Alla vega ætti forystusveit Sjálfstæðisflokksins að
horfa vandlega til beggja átta og gæta að því, hvort
Miðflokkurinn sé einhvers staðar í augsýn.
Opinbera kerfið komið úr böndum
Í ráðuneytum hafa
orðið til „heimaríkir
hundar“
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þegar ég skoðaði nýjustu alþjóð-legu mælinguna á atvinnu-
frelsi, sem er frá 2018, með tölum
frá 2016, rak ég augun í þá óvæntu
staðreynd að í Márusarlandi, eins
og kalla mætti Mauritius, stendur
eitt af tíu frjálsustu hagkerfum
heims. Hin eru í Hong Kong, Singa-
púr, Nýja Sjálandi, Sviss, Írlandi,
Bandaríkjunum, Georgíu, Bretlandi,
Ástralíu og Kanada (en tvö hin síð-
astnefndu standa jafnfætis). Márus-
arland er eyjaklasi langt undan
austurströnd Afríku og heitir eftir
Márusi af Nassau, ríkisstjóra Hol-
lands á öndverðri sautjándu öld, en
Hollendingar réðu um skeið klas-
anum. Seinna varð hann bresk ný-
lenda. Margir íbúanna eru afkom-
endur indverskra verkamanna, sem
fluttir voru til landsins á nýlendu-
tímanum.
Þegar íbúar eyjaklasans kröfðust
sjálfstæðis eftir miðja tuttugustu
öld, hafði Bretastjórn nokkrar
áhyggjur af því að þeir gætu ekki
staðið á eigin fótum. Breski hag-
fræðingurinn James E. Meade, sem
var ákveðinn jafnaðarmaður og fékk
Nóbelsverðlaun í hagfræði árið
1977, komst að þeirri niðurstöðu í
skýrslu til stjórnarinnar árið 1961
að framtíðarhorfur landsins væru
dapurlegar. Márusarland gæti
lokast inni í þeirri gildru fólksfjölg-
unar án hagvaxtar sem oft er kennd
við breska prestinn Malthus.
Bresk-indverski rithöfundurinn
V.S. Naipaul ferðaðist nokkrum ár-
um síðar um Márusarland og skrif-
aði í nokkrum lítilsvirðingartón að
það væri „yfirfull þrælakista“ þar
sem allir vildu hverfa á brott. „Það
var á Márusarlandi sem dodo-
fuglinn týndi niður listinni að
fljúga.“ Naipaul fékk Nóbels-
verðlaun í bókmenntum árið 2001.
Eftir að Márusarland varð sjálf-
stætt árið 1968 var um skeið órói í
landinu. Svo virtist sem hrakspár
Nóbelsverðlaunahafanna tveggja
gætu ræst. En þótt stjórnmálabar-
áttan væri hörð, náðist samkomulag
um að auka atvinnufrelsi verulega
og laða erlenda fjárfesta til lands-
ins. Hagkerfið var hið 59. frjálsasta
í heiminum árið 1980, en hið 8. árið
2016. Að vonum hefur hagur íbú-
anna vænkast síðustu áratugi, ólíkt
flestum öðrum Afríkuríkjum.
Meðaltekjur í Márusarlandi árið
2017 voru samkvæmt tölum Al-
þjóðabankans $10.500, en það var
nálægt meðaltekjum í heiminum öll-
um, $10.700. Meðaltekjur í Afríku
voru hins vegar miklu lægri, ekki
nema $1.800. Dodo-fuglinn dó út af
því að hann kunni ekki að fljúga en
Márusarland lifnaði við af því að
það nýtti sér frelsið.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Frá Márusarlandi
5 herbergja steinsteypt parhús með bílskúr.
Sérsmíðaðar innréttingar, tvö baðherbergi.
Stærð 156,4 m2
Verð kr. 48.000.000
Mávatjörn 1, 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is