Skessuhorn - 20.12.2001, Blaðsíða 28

28
FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 2001
§lESSljIÍ©IiM
s
Bókin Eldstöðvar Islands
SnæfellsjökuU hættuleg eldstöð
Eldgos ekki útilokað á næstu öldum
Það er sjaldan talað um þann
möguleika að það geti gosið í Snæ-
fellsjökli. Líkast til telur almenning-
ur að úr því að engin skjálftavirkni
hafi mælst þar þá þurfi ekki að hafa
áhyggjur af því að Jökullinn gjósi.
Ari Trausti Guðmundsson, jarðeðl-
isfræðingur, sem nýverið hefúr sent
ffá sér afar fróðlega bók með heitinu
ELDSTÖÐVAR ÍSLANDS, segir
rannsóknir gefa til kynna að Snæ-
fellsjökull hafi gosið a.m.k. tvisvar á
síðustu fimmþúsund árum. Síðast
„Snæfellsjökull þykir með fegurri
fjöllum landsins og við hann er
tengdur ýmiss konar átrúnaður,
gamall og nýr. Fjallið, sem er eld-
keila, telst miðja í einu af þeim
þremur eldstöðvakerfum sem ská-
skera Snæfellsnes. Þau mynda sér-
stætt, 120 km langt bliðargosbelti
utan rek- og gasbeltanna sem ganga
þvert yfir Island. Elvirkni á nútíma
hefúr verið nokkuð lífleg á Snæfells-
nesi, m.a. í Hnappadal en þar er eina
eldstöðin sem talið er að gosið hafi á
sögulegum tíma, ef til vill um 900.
Stundum er sagt að hvergi sé eins
auðvelt að sjá nær alla jarðsögu Is-
lands á jafúlitlu landsvæði og Snæ-
fellsnesi. Meginhluti neðri jarð-
myndananna þar, og nokkurra há-
lendisskáka, er frá því síðla á tertíer,
þ.e. seint á míósen- og snemma á p-
líósen-skeiðinu. Þær hlóðust upp
fyrir 3-8,5 milljónum ára. Minnst
þrjár fornar, kulnaðar megineld-
stöðvar afhjúpast í rofnum jarðlög-
unum. Fróðárheiði er í einni þeirra
miðri en önnur megineldstöð er við
Grundarfjörð og þar í nánd. Nefnist
hún Setbergseldstöðin. Hún var
virkust fyrir 7-8 milljónum ára.
Þriðja megineldstöðin þróaðist þar
sem nú er m.a. Hrappsey. Við meg-
ineldstöðvamar em m.a. stór og smá
djúpbergsinnskot og súrt og ísúrt
gosberg, auk basalthraunlaga. Austar
em yngri megineldstöðvar frá tertí-
er, t.d. norðaustan við Hítardal og
sunnan við og upp af Haukadal
(Reykjadalseldstöðin). Efri jarð-
myndanir á nesinu, og þar með stór
hluti hálendisins, er úr bergi ffá ís-
öld og nútíma. Ummerki um stað-
bundna upphleðslu gosefúa snemma
á ísöld (u.þ.b. 1,8 milljónum ára) er
einkum að finna um miðbik nessins,
t.d. hjá Lýsuskarði og Helgrindum,
en slíkt sést einnig miklum mun
austar, í Snjófjöllum, milh Hauka-
dals og Holtavörðuheiðar. I kring-
um Snæfellsjökul, í Ljósufjöllum og
við Skyrtunnu eru gosmyndanir,
ýmist hraun eða móberg, að mestu
yngri en 780.000 ára. Svonefúdur
samhverfuás liggur um mitt nesið,
úr Staðarsveit, um Helgafellssveit og
út í Hvammsfjörð. Hann einkennist
af því að jarðlögum hallar inn að
þessari línu (ásnum) til beggja
handa. Talið er að ásinn marki miðju
á fomu rek- og gosbelti, líku því sem
nú er t.d. á Norðausturlandi. Við ás-
inn var rekgliðnun í milljónir ára, ffá
því fyrir 16 milljónum ára. Fyrir 6-7
milljónum ára fluttist rekgliðnunin í
suðaustur og eldvirkni fjaraði út
vestan til á landinu (sjá nánar í kafla
18). Til viðbótar þessari fjölbreyttu
röð jarðmyndana má skoða setlög
með steingervingum, jarðhitasvæði
(þó ekki háhitasvæði), ölkeldur og
nútíma gosstöðvar og hraun á nes-
inu; þar em jökull, ár, fossar og
stöðuvöm. Rofmyndanir em fjöl-
breyttar, m.a. jökulgrafnir dalir og
firðir og jökulskornir tindar, sbr.
Kirkjufell. I þessu öllu kemur ffam
gaus hann fyrir um 1800 árum en
þar á undan fyrir vel rúmum 3000
ámm með miklum lámm. Með
nokkrum einföldunum mætti segja
að um ákveðna reglu væri að ræða ef
það færi að gjósa fljótlega í eldfjall-
inu. Um það era þó engin merki.
Ari Trausti segir að náttúran hafi
sinn gang og Snæfellsnes sé í heild
þrátt fyrir allt skilgreint sem virkt
eldstöðvabelti og að skjálftavirkni í
einhverju þriggja eldstöðvakerfa
nessins geti boðað eldvirkni með
skýring á staðhæfmgunni um að
jarðfræði Islands sjáist í hnotskum á
Snæfellsnesi. Snæfellsjökull (1.446
m) rís yst á Snæfellsnesi. Fjallið telst
eldkeila, ein af fáum á landinu. Fram
úr hlíðunum skaga nokkur móbergs-
fell og -tindar en önnur standa við
ræmr fjallsins, má þar nefúa Stapa-
fell, Bárðarkism og Hreggnasa. I
austri er fjallið áfast hálendi sem nær
óslitið inn eftir öllu nesinu. Gera má
ráð fýrir að hluti fjallsins sé úr mörg-
um goseiningum frá fáeinum síðusm
jökul- og hlýskeiðum ísaldar, ýmist
móbergi eða hraunum. Hlíðar Snæ-
fellsjökuls em klæddar misgömlum
apalhraunum og gjóskulögum á
milli þeirra. Hæsm hnúkar fjallsins
em bergnabbar og hryggir á barmi
stórs toppgígs. Miðþúfa stendur
hæst, úr súm bergi. Milli þriðjungur
og fjórðungur fjallsins, þ.e. efsti
hlutinn, er hulinn ffemur þunnum
jökli. Hann var á að giska 15-20 km2
að flatarmáli við mesm framrás eftir
„litlu ísöldina", upp úr aldamótun-
um 1900. „Litla ísöld" var kuldakast
sem stóð ffá því á miðöldum og fram
til upphafs 20. aldar. Frá 1920-1975
minnkaði jökulhnn veralega; var að
lokum orðinn um 11 km2. Undir lok
20. aldar hjamaði hann heldur við.
Þá lengdust og þykknuðu jökultomr
á borð við Hyrningsjökul við Jökul-
háls. Nú má búast við að jökullinn
taki að minnka á ný.
Snæfellsjökull er fagurlega sköpuð
keila að sjá, t.d. úr Reykjavík. Ber þar
nokkuð á greinilegum, stóram topp-
gíg. Gígbarmarnir era heilir að sjá
úr suðri en norðan til vantar þá. Svo
virðist sem hluti íjallsins hafi sigið
og/eða sprungið frarn og er gígurinn
(eða gígaskjan?) þar svo stórlega rof-
inn að í raun vantar nærri helming
hans. Ofan í gígnum og innanvert í
óskertum hluta gígskálarinnar er
sprunginn jökull. I hlíðum eldkeil-
unnar að vestan, sunnan og austan
era sprangueldstöðvar eða stakir
gígar. Neðan fjallsróta dreifast all-
margar eldstöðvar frá Búðakletti og
Búðahrauni í austri til Ondverðar-
neshóla og Neshrauns í norðvestri.
Hraunin flokkast flest sem apal-
hraun, sum úfin í besta lagi og flest
nokkuð gróin. Neshraun er þó
helluhraun að mesm. Gígamir era
flestir hreinræktaðir gjallgígar eða
gjall- og klepragígar, margir nokkuð
stórvaxnir.
Sé haldið inn eftir Snæfellsnesi
tekur við hvert fjallið af öðra þannig
að úr verður samfelldur fjallgarður
alla leið inn að Dölum. I nágrenni
Lýsuskarðs og Helgrinda (988 m),
uppi á hálendinu miðju, má finna
nokkra eldgíga frá nútíma. Hjá bæn-
um Bláfeldi og nágrenni hans steyp-
ist ffemur unglegt hraun ffam af
fjallgarðinum. Næsm eldstöðvar
sjást ekki fyrr en í Hnappadal, sé far-
ið út eftir sunnanverðu nesinu, en
norðanmegin er komið að hrauni í
Hraunsfirði og gígum í Berserkja-
hrauni og þar í nánd. Einnig era eld-
jafnvel fárra daga fyrirvara.
Snæfellsnes er gríðarlega áhuga-
vert náttúrasvæði, ekki einungis út
frá fegurðarsjónarmiði heldur
einnig í jarðffæðilegu ttilliti. Yst á
Snæfellsnesinu er djásnið sjálft,
Snæfellsjökull, sem er ein fárra eld-
keilna landsins. Hefur nú verið
stofúaður þjóðgarður utan um hann.
Grípum hér niður í nokkra hluta
úr 17. kafla bókar Ara Trausta, sem
fjallar um Snæfellsnes og byrjum á
inngangi kaflans.
stöðvar skammt ffá Kerlingarskarði.
Þama er komið inn á eldvirkt svæði
sem nær úr Helgafellssveit, yfir
Ljósufjöll (800-1.063 m há), um
Hnappadal og megindalina tvo upp
af Mýrum, alla leið yfir í Norðurár-
dal, þ.e. að Grábrók. Augsýnilega er
um þrjú aðskilin eldstöðvakerfi að
ræða á Snæfellsnesi. Stefna
gosspmngna er ýmist vestlæg eða
með norðvestlægri stefúu, og í þá
stefúu raðast eldstöðvakerfin á nesið
í heild sinni. Bergtegundir spanna
alkalíröðina, frá alkalíbasalti til
ísúrra og súrra kvikutegunda en era
æ minna alkalískar eftir því sem
austar dregur. Eldstöðvakerfin heita
Snæfellsjökulskerfið, Lýsuskarðs-
kerfið og Ljósufjallakerfið.
Austanvert á Snæfellsnesi og allt
ausmr í uppsveitir Borgarfjarðar má
rekja brotalínur með fjóram ólíkum
stefnum. Þetta flókna sprangu- og
misgengjamynstur, brotabelti, varð
til við færslu rekbeltis af Snæfellsnesi
í suðausmr, yfir að landsvæði sem nú
nær frá Reykjanesi að Langjökli
(Vestara rek- og gosbeltið). Yngsm
brotalínumar á landsvæðinu era í
Hnappadal og ná þaðan í suðausmr
yfir í Norðurárdal og tengjast brotin
m.a. eldvirkni á nútíma. Enn austar
era svo ungar, virkar brotalínur og
þekkt jarðskjálftasvæði í inndölum
Borgarfjarðar. [...]
Snæfellsjökull og goseiningar í
nágrenni hans mynda peralaga eld-
gosasvæði eða eldstöðvakerfi.
Hvergi sjást þar misgengi eða
greinilegar sprungur vegna gliðnun-
ar. Dreifing eldstöðva umhverfis
jökulinn er ffemur óregluleg en þó
má greina líkt og geisla út frá
fjallsmiðjunni sem gígaraðir eða
stakir gígar raðast á. Flestar eld-
stöðvar raðast á nokkuð mjótt belti
með norðvestlæga stefnu og teygist
langás kerfisins í þá stefnu, frá Búða-
kletti, um háfjallið og út á Ondverð-
ames. Undirstöður eldkeilunnar era
tiltölulega ungar ísaldarmyndanir
sem leggjast mislægt ofan á berg frá
tertíer. Mestallt er bergið í fjallinu
segulmagnað með þeim hætti að það
greinist yngra en 780.000 ára. Elsta
bergið er um 840.000 ára. Allstór
hluti fjallsins er eflaust mun yngri
eða frá síðasta hlýskeiði, síðasta jök-
ulskeiði og nútíma, þ.e. yngri en
u.þ.b. 130.000 ára. A nútíma hefúr
gosið 30-40 sinnum í Snæfellsjök-
ulskerfinu. Búið er að aðgreina yfir
20 hraunfláka en ekki er vitað fylli-
lega hverjir þeirra era frá sama tíma.
Tvö ljós, súr gjóskulög era rakin
með vissu til eldkeilunnar sjálffar.
Annað er um 17 cm þykkt (þjappað)
hjá Brimilsvöllum og greindist tæp-
lega 4.000 ára samkvæmt gróðurleif-
um undir því. Hitt er um 20 cm
þykkt (þjappað) hjá Ólafsvík og er
um 1.800 ára. Bæði gosin sem lögðu
gjóskulögin til vora öflug þeytigos í
upphafi; það síðara líklega mesta gos
í fjallinu á nútíma. Þá barst gjóska til
norðurs og norðausturs, m.a. yfir á
Vestfjarðakjálkann. Talið er að í gos-
inu fyrir 1.800 áram hafi runnið,
ísúr hraun, sem þekja t.d. suður- og
vesturhlíðar Snæfellsjökuls, m.a.
svonefút Háahraun. Sum eldvörpin
era nú hulin jökli. Þannig var því
einnig háttað, a.m.k. að hluta til,
meðan á eldsumbrotunum stóð.
Þess má vænta að vams- eða eðju-
hlaup hafi fylgt gosinu og ef til vill
líka fyrri gosum í fjallinu á nútíma.
Hjá Gufúskálum, norðvestur af fjall-
inu, sjást stórar grjót- og malardreif-
ar á láglendi. Ofar era greinilegir
hlaupfarvegir við Svörtutinda og
austan við Bárðarkistu. Talið var
hugsanlegt að hluti fjallsins hefði
hranið fram og/eða sigið fyrir 1.800
áram og norðurhlutinn aflagast. Nú
hallast menn ffekar að því að skálin
sé mun eldri en bæði fyrrgreind gos,
að hún kunni að vera tunmerki eftir
sprengigos og gjóskuhlaup til norð-
urs. Menjar þess hafa þó ekki fund-
ist. Haukur Jóhannesson (1982) tel-
ur að hraunstöplarnir (þúfumar) á
háfjallinu kunni að hafa myndast í
gosinu fyrir 1.800 áram. Utan í fjall-
inu era nokkrar eldstöðvar. Þær
stórvöxnusm era röð af gömlum
gjóskugígum neðarlega í jökulskild-
inum (Þríhyrningar). Uppi við Jök-
ulháls er yngri kúlulaga gjallgígur og
rann frá honum hraun til sjávar hjá
Arnarstapa og Hellnum. Eins og
áður segir sést lítt til eiginlegra eld-
varpa uppi í jöklinum að sunnan og
vestan. Neðanvert í fjallinu er Hóla-
tindur, stórt eldvarp á móts við
Hólahóla og hefur runnið úr því all-
mikið hraun. Að norðvestanverðu
era a.m.k. fjögur hraun frá því
snemma á nútíma eða ffá fyrri hluta
hans; tvö þeirra er auðvelt að rekja
að upptakagígum. Að mörgu leyti
hegðar eldfjallið sér eins og hin unga
Hekla gerði á tímabili; þá ekki fyrir
æsku heldur elli sakir. Vísbendingar
era um enn eitt gjóskugos í fjallinu
nokkuð snemma á nútíma, fyrir
7.000-9.000 áram, en engin vissa er
þó fýrir því. Hraunin á útnesinu, í
nýja þjóðgarðinum undir Jökli, heita
mörgum nöfúum. Hraunbreiða úr
tilteknu gosi, sem rekja má til gígs
eða gíga, ber jafúan fleiri en eitt heiti
eftir landslagi, aðstæðum eða göml-
um eignalöndum. Sum hraunin era
úr fjallinu komin, önnur úr sprungu-
eldstöðvum á láglendinu. [...]
Af öðram eldstöðvum og hraun-
um skal nefúa Búðaklett og Búða-
hraun. Búðaklettur er skeifúlaga gíg-
ur, nærri 90 m hár. Má vera að gosið
hafi hafist í sjó og hraun rannið á
seinna stigi þess eða þá að gos hafi
byrjað þegar sjávarmál var utar en
nú, fýrir 5.000-8.000 áram. Saxhóla-
hraunin era tvö, hvort ffá sínum gíg.
Annar gíganna er skemmdur af
greffri. Rauðhólar er nokkuð stór
gjallgígur neðan við Hreggnasa og
er Prestahraun runnið ffá honum,
allt til sjávar á Hellissandi. Væju-
hraun, úr gígnum Sjónarhól, hefur
runnið ofan á þunnan jarðveg og
gjóskulagið úr jöklinum ffá árinu
200 eða þar um bil, og er því nokkra
yngra en það; ef til vill yngsta hraun-
ið á Utnesinu, þótt ekki sé það ffá
sögulegum tíma. Svonefndir Ond-
verðamesshólar standa í þyrpingu
nærri miðju Neshrauns. Menn veltu
lengi vöngum yfir gígunum því þeir
mynda þyrpingu en ekki röð. A yfir-
litsjarðfræðikorti yfir Island er
merktur dyngjuhvirfill efst á hraun-
breiðunni. I því ljósi era umræddir
gígar ekki allir taldir venjuleg eld-
vörp heldur fremur hraunstrompar
og hraundrýh (gasstrompar) nálægt
dyngjugíg, líkt og gerist á dyngjunni
Selvogsheiði skammt ffá Þorláks-
höfú þó hún sé mun efnismeiri en
þeir. Snæfellsjökull og hliðareld-
stöðvamar raðast í eldstöðvakerfi
sem er um 30 km langt og allt að 20
km breitt. Heildarmagn gosefúa á
nútíma hefur ekki verið áætlað. Hins
vegar er ljóst að gosefni úr fjallinu
era þróaðri og bera önnur efúa-
fræðileg kennimörk en minna þróuð
basalthraunin af láglendinu. Einnig
kemur fram að elstu hraun ffá nú-
tíma hafa efúaffæðileg einkenni sem
geta bent til þess að skyndilega hafi
létt fargi af eldfjallinu við lok jökul-
skeiðsins sem aftur ýtti undir meiri
hlutbráðnun undir eldstöðinni en
ella. Hlutkristöllun í kvikuhólfi og
blöndun kviku skýra að mestu þróun
bergtegunda ffá basalti til trakýts.
Þótt Snæfellsjökull, þessi glæsilega
náttúrasmíð, hafi ekki bært á sér í
1.800 ár telst hann vissulega til
virkra megineldstöðva. Það á sömu-
leiðis við um eldstöðvakerfið í heild.
Goshléin virðast vera löng. Og þar
sem alllangt er liðið frá eldvirkni á
nesinu gæti svo farið á næstu öldum
að annaðhvort hæfist sprengivirkt
eldgos í fjallinu eða sprungugos utan
þess.
Sprengi- eða þeytigos kynni að
verða svo öflugt að byggð og land
yrði fýrir skakkaföllum. Að þessu
leyti til ber að líta á fjallið sem nokk-
uð hættulega eldstöð. Sprungugosin
utar í kerfinu hafa öll verið fremur
lítil og mun viðráðanlegri en umbrot
í jöklinum. Ekki hefur borið á
skjálftavirkni í Snæfellsjökli eftir að
mælingar hófúst. Hún væri væntan-
lega undanfari eldsumbrota og því
má búast við einhverjum viðvörun-
artíma, komi hræringar ffam á mæl-
um."
(Úr ELDSTÖÐVAR ÍSLANDS
eftirAra Trausta Guðmundsson)
smh