Ársrit um starfsendurhæfingu - 2018, Blaðsíða 71

AÐSEND GREIN
sé um ræða neikvæða gerð hugsunar.
Snýst gagnrýni ekki fyrst og fremst um
að setja út á það sem aðrir segja og gera?
Lýsingarorðið „gagnrýninn“ hefur ekki slíka
neikvæða merkingu. Þvert á móti, merking
þess er að vera athugull á allar hliðar máls.
Gagnrýnin hugsun snýst um að tileinka sér
ákveðinn hugsunarmáta. Hún gerir ráð fyrir
samvinnu, hvetur fólk til að leita sannleikans,
ber traust til skynseminnar, krefst víðsýni og
fær fólk til að vera reiðubúið til að breyta
eigin skoðunum2. Markmið hennar er ekki
síst að leitast við að skilja hvernig ólíkar
forsendur liggja niðurstöðu til grundvallar og
að byggja ákvarðanir okkar að lokum á þeirri
staðreynd.
Við þurfum þó öll að sætta okkur við að
ákvarðanir okkar – og þar af leiðandi athafnir
– eru ekki alltaf röklegar. Þær ráðast oftar
en ekki af flóknu samspili líkamlegra og
félagslegra þátta sem stjórna athöfnum
okkar. Okkur þurfa þó ekki að fallast hendur.
Mögulegt er að þróa með sér framangreindan
vilja og hæfni til þess að hlíta rökum.
Vissulega er hægt að leggja meira upp úr
því að treysta á reynslu eða innsæi – og það
gera margir. Vandamálið er að þá erum við
stöðugt og ómeðvitað undir áhrif frá öðrum,
samstarfsmönnum eða hagsmunaaðilum.
Gagnrýnin hugsun reynir að losa okkur
undan slíkum áhrifum.
Áhrifaþættir
En hvernig getur gagnrýnin hugsun minnkað
áhrif annarra á hugsun okkar? Svarið
felst í að með beitingu hennar verðum
við meðvitaðri um áhrifaþætti sem trufla
ákvarðanir okkar. Sumt verður stöðugt
hluti af skoðanamyndun okkar. Margræðni
tungumálsins er dæmi um það. Jafnvel
skynjun okkar á sömu hlutum er ekki laus
við flækjustig; hver man ekki eftir kjólnum
sem skipti fólki í tvær fylkingar eftir því hvaða
lit það sá? Erfiðari viðfangs eru þau óteljandi
mælskubrögð sem fólk getur gripið til ef það
vill hafa áhrif á skoðanir annarra. Oft gengur
fólk á lagið þegar það sér að þau sem áhrif
á að hafa á eru undir mikilli tímapressu.
Skoðanir verða ekki til í tómarúmi og gjarnan
vilja margir vera með í að skapa þær. Allir
hafa orðið fyrir því að láta skoðanir sínar
litast af því að viðmælendur hafa fegrað eða
skrumskælt hluti, gefið eitthvað í skyn, notað
hlutdrægar spurningar, spilað á afbrýðisemi
eða samviskubit, smjaðrað og fundið
hentuga blóraböggla.
Jafnvel sérfræðingar sem ættu að hafa
fagleg sjónarmið að leiðarljósi eiga það
til að gerast sekir um tungutak sem er
frekar ætlað að slá ryki í augu fólks en
að skýra málavöxtu og leiðbeina öðrum í
skoðanamyndun. Málalengingar, stofnana-
mál og innihaldslaust orðagjálfur er eitthvað
sem sú sem ætlar sér að vera athugul á
allar hliðar hvers máls þarf að gæta sín á.
Raunar getur hver og einn gerst sekur um
– á ógagnrýnin hátt – að gæta ekki að sér
og taka þátt í þessum leik. Það er auðvelt að
falla í þá gryfju sjálfur að fara rangt með, gefa
eitthvað í skyn, beita óljósu orðalagi, vera
með stanslausa útúrdúra, endurskilgreina
hugtök sjálfum sér í hag og snúa út úr
orðum viðmælanda.
Rökvillur kallast þær villur hugsunarinnar
sem láta okkur draga ályktanir á ógagnrýnin
máta. Hlutverk gagnrýninnar hugsunar
er því ekki síst að draga slíkar villur fram í
dagsljósið. Ein ástæða þess er að rökvillur
eru ekki einungis villur sem fólk gerir eitt
með sjálfu sér heldur eru þær oft notaðar
sem mælskubrögð af þeim sem kunna
með þær að fara. Svokölluð svart-hvít villa
er þannig oft notuð til að stilla fólki upp við
vegg, persónurök eru notuð til að ráðast
á einstaklinga fremur en að takast á við
umræðuefni og fuglahræðurök er sköpuð
til að þurfa ekki að bregðast við rökum
viðmælanda3. Svona mætti lengi telja. Í
opinberri umræðu má sjá tilraunir til að
tengja saman fjölda slíkra rökvillna til að
hafa áhrif á skoðanir almennings. Það sama
á sér stað á stofnunum og vinnustöðum.
Gagnrýnin hugsun er í raun eina vörn okkar
gegn tilraunum af þessu tagi.
Gagnrýnin hugsun snýst um að tileinka sér ákveðinn hugsunar-
máta. Hún gerir ráð fyrir samvinnu, hvetur fólk til að leita sannleikans,
ber traust til skynseminnar, krefst víðsýni og fær fólk til að vera reiðu-
búið til að breyta eigin skoðunum.“
Fagmennska
Hver kannast ekki við að hafa gerst sekur um
óskynsama ákvarðanatöku í mismunandi
aðstæðum? Á fyrsta vinnustaðnum féllum
við fyrir hrekk samstarfsmanna sem spiluðu
á trúgirni okkar. Síðar á lífsleiðinni treystum
við liprum sölumanni gegn betri vitund vegna
bráðskemmtilegrar sögu sem hann segir
okkur. Ef hann er að selja okkur fasteign er
eins víst að sagan sé hlýleg frásögn úr æsku
hans og á rafmagnstækjum er oft liðkað fyrir
sölu með dæmi af vandræðum tengdaföður
með takka og snúrur. Einnig eigum við það
öll til að fylgja stjórnmálamanni sem fellur
okkur í geð í fjölmörgum málum sem við
höfum svo sem ekkert kynnt okkur.
Í vissum aðstæðum kann þetta að vera í lagi
og oft er hlegið eftir á. En í öðrum aðstæðum
höfum við ekki efni á að slaka á kröfum um
að láta skynsemina leiðbeina okkur. Hér er
fyrst og fremst átt við þær aðstæður sem
faglegt hlutverk okkar leiðir okkur í. Slíkum
hlutverkum fylgja oft töluverð réttindi um
ákvarðanatöku fyrir okkur sjálf og aðra.
Öllum réttindum fylgja mismunandi skyldur.
Skyldurnar sem fylgja faglegum ákvörðunum
eru rökræðuvilji og rökræðuhæfni. Páll
Skúlason komst svo að orði að rökstudd
afstaða væri „að geta gert sjálfum sér og
öðrum grein fyrir forsendum þeirra ákvarðana
sem maður tekur1.“ Líklega er ekki hægt að
orða mikilvægustu skyldu hvers fagmanns á
skýrari máta.
Gagnrýnin hugsun
Rökræða krefst gagnrýninnar hugsunar.
Mikilvægi hennar kemur ekki síst í ljós við
áföll, hvort sem þau eru persónuleg eða
samfélagsleg. Rangar ákvarðanir hafa, að
öllu jöfnu, slæmar afleiðingar. Við áföll, og
stórvægileg afglöp, kemur iðulega fram krafa
í samfélaginu um að efla skuli gagnrýna
hugsun þeirra sem með ákvarðanir fara.
Hugtakið „gagnrýni“ á það þó til að sitja í
fólki. Þrátt fyrir að hafa óljósa hugmynd um
mikilvægi hennar, telja margir að þarna
71virk.is