Morgunblaðið - 30.11.2019, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. NÓVEMBER 2019
Sími 564 6711 | thingvangur@thingvangur.is | thingvangur.is
Í húsinu hefur verið rekið þjónustumiðstöð, veitingar- og sýningarstarfsemi.
Fasteignin er ekki í rekstri í dag. Stærð fasteignar er 835,7 fm. Stærð lóðar er
11.186 fm. Fyrir liggja teikning af 70 herbergja hóteli og samþykkt deiluskipulag.
Frekari upplýsingar hjá katrin@thingvangi.is eða í síma 820 6355.
Veitingarými - salir – gistirými
Tækifæri til frekari uppbyggingar
á gistimöguleikum á svæðinu
TIL SÖLU EÐA LEIGU
HELLNAR
Ýmsir hafa veltfyrir sér meint-um áhrifumkeltneskra mála
– írskrar og skoskrar gel-
ísku – á mál og menningu
á Íslandi til forna. Gagn-
legar upplýsingar um
þetta efni eru í bók eftir
Helga Guðmundsson,
fyrrverandi prófessor við
Háskóla Íslands. Bókin
heitir Um haf innan og
kom út árið 1997. Þar er
fjallað á skipulegan hátt
um orð sem talin hafa ver-
ið af gelískum uppruna í
íslensku og öðrum nor-
rænum málum. Hugsan-
leg tökuorð eru 46: í íslensku 32 orð, í færeysku 25, í norsku 11 og í
sænsku eitt. Flest orðin virðast hafa borist inn í norrænu á tímabilinu
850 til 1100.
46 orð er vitaskuld fremur lágt hlutfall af norrænum orðaforða; enn
fremur ber að hafa í huga að ýmis þeirra eru upphaflega komin í gel-
ísku úr latínu (t.d. bagall ‘biskupsstafur’ og bjannak ‘blessun’). Merk-
ing sumra orðanna tengist landbúnaði (kapall ‘hryssa’, tarfur ‘grað-
neyti’) og selveiðum (mákur/máki ‘selshreifi’) og kemur í sjálfu sér ekki
á óvart miðað við forna þjóðfélagshætti. Nokkur orð eru um áhöld eða
hluti og klæði (brekán
‘ábreiða’). Enn fremur virð-
ist mega rekja til gelísku
orðasambandið að verða að
gjalti; það merkir ‘tryllast’ í
fornmáli en ‘fara hjá sér,
verða að engu’ í nútímamáli.
Í írsku merkir orðið gealt
‘brjálæðingur’.
Helgi sýnir að mörg orðanna eru mállýskubundin með takmarkaða
útbreiðslu og aðeins varðveitt um þau örfá dæmi í fornu máli. Átta orð
af þeim 32 sem er að finna í íslensku koma bara einu sinni fyrir í heim-
ildum (svokölluð stakorð). Óefað eru einhver tökuorð týnd, ekki síst í
málum sem litlar heimildir eru um. Þótt flest tökuorð séu í íslensku
stafar það sennilega af þeirri einföldu ástæðu að um hana eru fornar
heimildir mestar.
Höfundur ályktar að orðin séu tekin í norrænu á einu svæði og hafi
borist þaðan. Það svæði finnur hann í byggðum norrænna manna fyrir
vestan haf, einkum á Skotlandi og í Suðureyjum. Það kemur vel heim
við það að sum orðin verða frekar rakin til skosk-gelísku en írsku.
Við þetta er því að bæta að líkt gildir um tökunöfn úr gelísku (fræg-
ast er Njáll). Af 43 nöfnum sem fjallað er um í bók Helga Guðmunds-
sonar kemur 21 fyrir á tveim eða fleiri stöðum þar sem norrænir menn
bjuggu. Í flestum tilvikum er það annars vegar á Íslandi og hins vegar
á norrænum landnámssvæðum fyrir vestan haf. Þar er því nánast al-
veg sama hlutfallið og í tökuorðunum, nær helmingur. Á meðal örnefna
sem líklega eru af gelískum toga er Dímon (‘tvítyppt fjall’), sem kemur
fyrir 10 sinnum á Íslandi, tvisvar á Hjaltlandi og einu sinni í hverju
eftirtalinna landa: Færeyjum, Orkneyjum, Suðureyjum og Noregi.
Þannig liggja staðreyndirnar býsna ljóst fyrir. Gelísk ummerki í ís-
lensku og öðrum norrænum málum eru yfirborðsleg og einskorðuð við
lítinn hluta orðaforðans: tökuorð, nöfn og örnefni.
Að verða að gjalti
Tungutak
Þórhallur Eyþórsson
tolli@hi.is
Gelíska? Írskir dagar þá verða fáir að gjalti.
Það er nokkuð ljóst að það eru erfiðari tímarframundan í okkar samfélagi en verið hafaum skeið. Atvinnuleysi er orðið verulegt.Uppsagnir á vinnustöðum algengar. Spáð er
niðursveiflu í efnahagsmálum á næstu misserum.
Ferðaþjónustan sér fram á erfiðan vetur.
Það hefur mátt búast við þessu um skeið. Efna-
hagsþróun hefur víða verið neikvæð í okkar heims-
hluta og reyndar víðar og reynslan hefur kennt okkur
að áhrifa slíkrar þróunar gætir jafnan hér með ein-
hverjum hætti.
Verði einhver umtalsverður samdráttur í ferðaþjón-
ustu, sem vel getur orðið, má búast við erfiðleikum
hjá þeim, sem lagt hafa í miklar fjárfestingar í hótel-
byggingum, svo að dæmi sé nefnt.
Í sumum tilvikum hafa breytingar í einstökum at-
vinnugreinum verið fyrirsjáanlegar. Það á t.d. við um
fjármálageirann. Um öll Vesturlönd hafa bankar verið
að segja upp starfsfólki í stórum stíl á undanförnum
misserum vegna margvíslegra tæknibreytinga og
tölvuvæðingar. Það sama hefur gerzt í öðrum at-
vinnugreinum áður.
Hér heima hefur orðið mikil
tæknivæðing í fiskveiðum. Fyrir
nokkrum áratugum gufaði starf
setjara í prentsmiðjum upp. Og
þannig mætti lengi telja. Að ætla
að reyna að halda í störf sem
hverfa vegna tæknilegrar framþróunar er út í hött.
En um leið og störf hverfa og jafnvel heilar at-
vinnugreinar fylgja annars konar breytingar með. Og
spurning hvort okkar löggjafi er nægilega fljótur að
átta sig á þeim breytingum og nauðsynlegum við-
brögðum með nýrri löggjöf.
Það er t.d. engin spurning um að viðskiptalífið hér
fór gersamlega úr böndum síðustu árin fyrir hrun án
þess að Alþingi brygðist við með nýrri löggjöf. Og nú
má spyrja hvort það sama sé að gerast aftur.
Hvað veldur því, að íslenzk fyrirtæki eru að koma
sér upp skúffufélögum í skattaskjólum víða um heim?
Til hvers? Til þess að komast undan skattgreiðslum
hér? Það er of margt sem bendir til þess að löggjaf-
inn hafi heldur ekki brugðizt nægilega hratt við í
þeim efnum til þess að koma í veg fyrir það, sem við
getum kallað óeðlilega viðskiptahætti.
Einkarekin fyrirtæki bregðast jafnan við nið-
ursveiflu með því að skera niður kostnað. Það getur
gerzt með uppsögnum starfsmanna eða með öðrum
hætti. En það skrýtna er að það gerist ekki nema
með mjög takmörkuðum hætti í opinbera geiranum.
Það er kominn tími til að þar verði breyting á.
Hið opinbera stjórnkerfi, hvort sem er hjá ríki eða
sveitarfélögum, á að snúa sér að því nú þegar að
draga saman seglin og minnka kostnað. Kannski
kunna þeir aðilar það ekki og þá er eðlilegt að þeir
leiti eftir aðstoð þeirra sem starfað hafa í einka-
rekstri og hafa langa reynslu af því að skera skjótt
niður kostnað, þegar þess er þörf. Opinbera kerfið
hér er útblásið og löngu tímabært að beina niður-
skurðarhnífnum að því.
Kannski er nauðsynlegt að breyta þeim reglum
sem lengi hafa gilt í því kerfi, sem þýðir m.a. að þar
er nánast ekki hægt að segja upp fólki. Hvaða rök
eru fyrir því, að það séu sjálfsögð viðbrögð við niður-
sveiflu í einkageiranum en ekki í opinbera geiranum?
Þau eru engin.
Fyrr á tíð voru lægri laun í opinbera kerfinu rétt-
lætt með því, að þar væri atvinnuöryggi meira og líf-
eyrisréttindi betri. Nú er búið að jafna að verulegu
leyti launakjör í opinbera geiranum og einkageir-
anum en eftir stendur meira atvinnuöryggi hjá hinu
opinbera og mun betri lífeyriskjör. Úr því að búið er
að jafna muninn á einu sviði að miklu leyti er ástæða
til að ljúka verkinu og gera það á öllum sviðum.
En áhrifin af niðursveiflu snú-
ast ekki bara um efnahagslega
þætti heldur líka um pólitík.
Myndin sem við blasir er sú að á
seinni hluta kjörtímabils núver-
andi ríkisstjórnar muni harðna á
dalnum efnahagslega. Það getur
haft áhrif á samstarf þeirra þriggja flokka sem
starfa saman í ríkisstjórn og á úrslit næstu þing-
kosninga.
Og í ljósi þess að allir núverandi stjórnarflokkar
standa höllum fæti í skoðanakönnunum, ekki sízt
Sjálfstæðisflokkur og Framsóknarflokkur, hlýtur það
að verða eitt helzta verkefni forystusveita þeirra
flokka, auk þess að hafa stjórn á niðursveiflunni, að
mæta erfiðri pólitískri stöðu í aðdraganda þingkosn-
inga og á sama tíma og niðursveiflan stendur yfir.
Vandi Framsóknarflokksins er sérstaks eðlis
vegna Miðflokksins, þótt hann sæki líka í fylgi Sjálf-
stæðisflokksins, en fyrir síðastnefnda flokkinn hlýtur
spurningin að vera sú, hvernig hann getur náð því á
næstu misserum að komast í betra samband við fólk-
ið í landinu og ganga í meiri takt við hinn almenna
borgara.
Til þess að ná því þarf framsetning á þeim mál-
efnum sem Sjálfstæðisflokkurinn ber fyrir brjósti að
breytast töluvert frá því sem nú er.
Gerist það ekki er veruleg hætta á að fram undan
geti verið nýtt valdaskeið vinstri flokkanna.
Það eru því verulegir óvissutímar fram undan í
pólitíkinni hér heima. Þegar það gerist á sama tíma
og við eigum eftir að takast á við afleiðingar Sam-
herjamálsins og ýmsa aðra óáran í samfélagi okkar
fer tæpast á milli mála að framundan eru erfiðir
tíma á vettvangi stjórnmálanna og ómögulegt að sjá
fyrir hver þróunin verður.
Það er allt eins líklegt að eitthvert nýtt stjórn-
málaafl brjótist upp á yfirborðið, hvað sem það kann
að verða.
Það syrtir í álinn
Tímabært að jafna al-
menn kjör milli einkageira
og opinbera geirans
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Dagana 14.-15. nóvember 2019 satég ráðstefnu í Poitiers í Frakk-
landi um Jan Valtin, öðru nafni Rich-
ard Krebs. Fáir kannast nú eflaust
við þessi nöfn en sjálfsævisaga Valt-
ins, Úr álögum (Out of the Night),
var metsölubók í Bandaríkjunum ár-
ið 1941 og olli áköfum deilum því að
þar sagði höfundur frá erindrekstri
sínum fyrir alþjóðahreyfingu komm-
únista. Fyrri hluti bókar hans kom út
á íslensku sama ár. Ég ritstýrði
endurprentun bókarinnar árið 2015
og samdi formála og skýringar og
var mér þess vegna boðið að halda
erindi á ráðstefnunni.
Krebs fæddist árið 1905, gerðist
sjómaður og kommúnisti kornungur
og tók þátt í byltingartilraun í Þýska-
landi árið 1923. Hann varð síðan
flugumaður kommúnista á meðal sjó-
manna, fór víða og rataði í ýmis
ævintýri en lenti í fangelsi í Banda-
ríkjunum 1926 fyrir tilraun til mann-
dráps og sat þar í þrjú ár. Síðan tók
hann upp þráðinn í sjómannahreyf-
ingu Evrópu en eftir valdatöku Hit-
lers 1933 handtóku nasistar hann og
pynduðu. Kommúnistar skipuðu hon-
um að gerast gagnnjósnari innan
Gestapo, og létu nasistar hann lausan
árið 1937. Hélt hann til Danmerkur,
en þangað hafði njósna- og undirróð-
ursnet kommúnistahreyfingarinnar í
Vestur-Evrópu verið flutt. En þegar
honum var skipað að fara til Moskvu
í miðjum hreinsunum Stalíns, ákvað
hann að forða sér vestur um haf. Þar
kynntist hann blaðamanninum Isaac
Don Levine, sem sá strax efnivið í
góða sögu og aðstoðaði hann við að
koma út sjálfsævisögunni. Krebs lést
árið 1950, aðeins hálffimmtugur að
aldri.
Í erindi mínu sagði ég frá við-
tökum bókar Valtins á Íslandi en ís-
lenskir kommúnistar deildu mjög á
höfundinn og háðu þeir Halldór Kilj-
an Laxness og Benjamín Eiríksson
harða ritdeilu um hann og verk hans
(þótt Laxness virtist ekki hafa lesið
bókina). Sérstaka athygli vakti sú
uppljóstrun Valtins að skipverjar á
skipum Eimskipafélagsins hefðu
flutt leyniskjöl milli landa fyrir
kommúnistahreyfinguna. Treysti út-
gefandinn, Menningar- og fræðslu-
samband alþýðu, sér ekki til að gefa
út seinni hlutann þótt fyrri hlutinn
hefði selst í röskum fjögur þúsund
eintökum og kom hann loks út á veg-
um „Nokkurra félaga“ árið 1944.
Þótt eitthvað sé um ýkjur og óná-
kvæmni í bókinni er hún sannkall-
aður aldarspegill og afar fjörlega
skrifuð. Benti ég á að Þór Whitehead
prófessor hefði staðfest ýmsar full-
yrðingar Valtins í ritum sínum um
kommúnistahreyfinguna, þar á með-
al um íslensku sjómennina.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Frá Poitiers