Morgunblaðið - 30.11.2019, Blaðsíða 32

32 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. NÓVEMBER 2019
BÆJARL I ND 14 - 16 20 1 KÓPAVOGUR S ÍM I 553 7 100 L I NAN . I S
O P I Ð M Á N T I L F Ö S T U D A G A 1 1 - 1 8 I L A U G A R D A G A 1 1 - 1 6
Fangaðir til fósturs
Frá því árið 1927 var heimilt í lög-
um að fanga hreindýr til eldis. Engar
umræður urðu um það á Alþingi þeg-
ar lögin voru sett hvaða stefna um
eldi hreindýra ætti að búa að baki
þessari heimild. Markmiðið með
ákvæðinu var
þess vegna óljóst
og einnig hvernig
framkvæmdin
ætti að vera. Ekki
reyndi á þessa
heimild í mörg ár
en vorið 1939 bár-
ust þær nýstár-
legu fréttir að
fjórir litlir hreinkálfar hefðu verið
fluttir frá öræfum á Austurlandi vest-
ur í Þingvallasveit með sjóflugvél,
þrír tarfar og ein kvíga. Vélin tók á
loft á Lagarfljóti skammt frá Hall-
ormsstað og lenti á Þingvallavatni.
Flugmaðurinn var Örn Johnson.
Reyndar hafði verið reynt að taka
kálfa á öræfum vorið áður en þeir
lifðu ekki tilraunina. Sá sem stóð að
þessu var Matthías Einarsson læknir
en hann hafði keypt Arnarfell í Þing-
vallasveit til sumardvalar og girt af
hólf þar fyrir hreindýrin. Sagðist
Matthías vilja auka fjölbreytnina í
dýralífi og búskap á Íslandi með þess-
ari tilraun til að ala hreindýr frá unga
aldri. Kálfarnir höfðu fljótt sæst á
pelann, sagði í frétt af málinu. Þeim
var gefin sérblönduð mjólk og hafðir í
og við tjald á öræfunum í nokkra
daga þar sem nostrað var við hirð-
ingu þeirra áður en þeir voru látnir
elta leiðangursmenn til byggða. Einn
kálfur drapst og reynt var að ná öðr-
um í staðinn en sá sem náðist var
tarfur og var honum sleppt enda ekki
þörf á fleiri törfum í þennan litla
kálfahóp. Friðrik Stefánsson hrein-
dýraeftirlitsmaður hafði umsjón með
kálfatökunni samkvæmt tilmælum
dóms- og kirkjumálaráðuneytisins
sem veitti leyfi fyrir henni.
Vorið 1940 sendi Matthías læknir
aftur leiðangur inn á öræfi eystra og
náðust fimm kálfar, þrír tarfar og
tvær kvígur. Ári síðar bættust við
tveir kálfar af sitt hvoru kyni, einnig
fangaðir á öræfum Austurlands.
Hreindýrin í Arnarfelli uxu og döfn-
uðu og fæddust örfáir kálfar á þeim
tíma sem dýrin voru þar. Sumir tarf-
anna voru vanaðir en hinir hafðir til
undaneldis. Hreindýr Matthíasar
læknis vöktu athygli enda höfðu lang-
flestir Íslendingar á þessum tíma
aldrei séð hreindýr á fæti. Lögðu
margir leið sína að Arnarfelli til að
skoða hreindýrin. Einnig mátti sjá
myndir og skrif um þau í blöðum.
Hreindýrin voru höfð á útigangi í
allstórri girðingu þar sem bæði var
tún og úthagi og var þeim gefið með
beitinni valið fóður eftir aðstæðum.
Þau höfðu skýli sem sagt var að þau
færu aldrei inn í nema ef fóður var í
boði. Þau höfðu samgang við kindur,
hross og nautgripi sem Matthías átti.
Hreindýrin þrifust vel fyrstu fimm
árin en eftir það sýktust þau og dráp-
ust hvert af öðru. Árið 1948 var að-
eins eftir í girðingunni ein sjö vetra
hreinkýr sem hvarf úr haganum árið
1949 og vissi enginn hvað af henni
varð. Rannsókn benti til að banamein
Arnarfellsdýranna hefði verið sýking
í meltingarfærum. Var sú kenning
sett fram að fóðurskilyrði girðingunni
hefðu versnað ár frá ári, hættan á
ormasýkingu og sýkingu frá taði auk-
ist og túnbeit og heygjöf ef til vill líka
haft áhrif til hins verra. Lauk þar
með tilraun Matthíasar með hrein-
dýr.
En fleiri vildu prófa. Síðla árs 1943
barst stjórnvöldum umsókn úr Eyja-
firði um leyfi til að handsama fjóra til
fimm hreindýrskálfa á Austurlandi.
Hvatinn að umsókninni var áhugi á
að stofna hreindýratilraunabú, en
mæðiveiki herjaði á sauðfjárræktina
á þessum tíma. Vonuðust umsækj-
endur til að hreindýrarækt myndi
skila arði fyrir bændur. Áttu dýrin að
vera höfð í girðingu á Þverá í Öng-
ulsstaðahreppi. Leyfið var veitt og
náðust fimm kálfar, þrjár kvígur og
tveir tarfar. Þeir voru viku eða
tveggja vikna gamlir og voru fluttir
með flugi frá Egilsstöðum til Ak-
ureyrar vorið 1944. Fylgdi Friðrik
Stefánsson hreindýraeftirlitsmaður
þeim norður en hann tók þá frá
mæðrum sínum á öræfunum austan-
lands. Einn kálfurinn drapst að
tveimur vikum liðnum og annar um
haustið. Það er skemmst frá því að
segja að þau þrjú sem eftir lifðu nutu
lítillar hylli. Kvartað var yfir ágangi
af þeirra völdum, þau þóttu vera hálf-
gerð plága og uppátækjasöm heima
við bæi. Þegar kálfarnir stálpuðust
fóru þeir að gera víðreist um sveitina
en komu þó ætíð heim að Þverá aftur
þegar leið á veturinn. Þegar bændur í
sveitinni hófu garðrækt tóku að ber-
ast klögumál úr ýmsum áttum um
átroðning og tjón af völdum hrein-
dýranna ungu. Fór svo að greyin
þóttu hvergi hafandi á bæjum og þó
reynt væri að koma þeim fyrir hér og
hvar gekk sú leið ekki sökum hve þau
þóttu hvimleið og ágeng.
Það síðasta sem fréttist af þessum
hreindýrum var að þeim var komið
fyrir í Reykjahlíð í Þingeyjarsýslu og
síðan sleppt á Mývatnsöræfin. Þar
mættu þau, spök og mannvön, til brú-
arvinnumanna sem unnu að smíði
brúar yfir Jökulsá á Fjöllum sumarið
1946 og gáfu mennirnir þeim brauð,
segir Völundur Jóhannesson sem
man vel eftir þessum dýrum. Eitt
þeirra sáu brúarsmiðirnir liggja
dautt í vegkanti þá um sumarið en
um afdrif hinna tveggja segir ekkert.
Þau hafa verið felld eða drepist. Árið
1947 var ekkert þeirra á lífi, skrifar
Helgi Valtýsson. En hann fylgdist
með kálfatökunum eins og öllu öðru
viðkomandi hreindýrunum og var
þeirrar skoðunar að bær væru
óheppilegar því bæði væri erfitt að
koma hreindýrskálfum lifandi á legg
og á fárra færi að ala hreindýr í takt
við eðli þeirra og þarfir, auk þess sem
áhrifin af kálfatöku á mæðurnar
væru órannsökuð. Hann fór reyndar
jákvæðum orðum um tilraun Matt-
híasar Einarssonar á Þingvöllum en
sagði hana aðeins vera tilraun til að
stofna lítinn dýragarð og varaði við
þeim misskilningi sem gætti í umfjöll-
un um framtakið að með þessari að-
ferð væri hægt að stofna til
hreindýrabúskapar hér á landi.
Haustið 1944 barst menntamála-
ráðuneytinu beiðni um heimild til
töku lítilla kálfa á öræfum eystra frá
Þóroddi E. Jónssyni heildsala og um-
boðssala í Reykjavík, og var markmið
hans að koma upp hreindýrabúi á
eignarjörð sinni á Hvassahrauni á
Vatnsleysuströnd. Ráðuneytið veitti
Þóroddi leyfi til að láta handsama 15
kálfa vorið 1945 og skyldi það gert
samráði við hreindýraeftirlitsmann-
inn Friðrik Stefánsson. Leyfið gilti
aðeins fyrir vorið 1945. Áætlun þessi
komst hins vegar ekki í framkvæmd.
Árið 1952 barst ráðuneytinu beiðni
frá Hjálmari Guðmundssyni oddvita í
Fagrahvammi í Beruneshreppi Suð-
ur-Múlasýslu um að mega handsama
til eldis sjö hreinkálfa. Ráðuneytið
leitaði umsagnar tilraunastöðv-
arinnar á Keldum um hvort eitthvað
væri því til fyrirstöðu að heimila
Hjálmari hreindýraeldi, með tilliti til
búfjársjúkdóma. Ekkert varð úr mál-
inu og það lognaðist sút af.
Það einkennir þennan kafla í sögu
sambúðar manna og hreindýra á Ís-
landi að aðgerðir voru handahófs-
kenndar og tilraunakenndar. Heimild
var í lögum til að handsama hreindýr
til eldis en markmið og undirbún-
ingur þessa fikts með hreindýrahald
var svo ómarkviss að miðað við eðli
og lífsþarfir hreindýra var þetta
dæmt til að mistakast. Mörkin milli
þess hvort menn töldu hreindýrin
eiga að vera skemmtilega heima-
ganga eða arðbæran búfénað voru
óljós og stefna stjórnvalda í því máli
að sama skapi einnig, enda virðast
þau ekki hafa gert neina kröfu til
þeirra sem fengu leyfi til að taka
kálfa úr villtu hjörðinni, hvorki varð-
andi meðferð dýranna né markmiðið
með því að ala þau. Svo virðist sem
ásetningur þessara einstaklinga hafi
einvörðungu verið tilraun með hvort
dýrin gætu lifað tamin í umsjá
manna.
Tilvísunum er sleppt.
Saga hreindýra á Íslandi
Í bókinni Öræfahjörðin
segir Unnur Birna
Karlsdóttir sögu hrein-
dýra á Íslandi frá
seinni hluta átjándu
aldar til dagsins í dag.
Bókin er heildstæð
hugmyndasaga sem
fjallar jafnt um hrein-
dýrin sjálf sem viðhorf
landsmanna til þeirra.
Bókina prýðir mikill
fjöldi ljósmynda.
Hreindýraeldi Hreinkálfarnir i Arnarfelli í Þingvallasveit voru aldir á mjólk í fyrstu. Margir lögðu leið sína austur að Arnarfelli til að skoða hreindýrin.
Höfundur Unnur Birna Karlsdóttir