Læknablaðið - Nov 2019, Page 9
LÆKNAblaðið 2019/105 481
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
DOI: 10.17992/lbl.2019.11.254
Eina raunverulega
vandamál heimspekinnar?
Suicide; the most delicate
philosophical question
Óttar Guðmundsson
Psychiatrist from Sweden
and Iceland
Works part time at the
Landspitalinn University
Hospital
Óttar
Guðmundsson
geðlæknir
ottarg@landspitali.is
Sjálfsvíg hafa valdið manninum miklum heila-
brotum um aldir. Flestir heimspekingar veraldar-
sögunnar hafa tjáð sig um málið. Kirkjunnar menn
stýrðu fyrr á tíðum umræðunni og bannfærðu í raun
alla sem förguðu sér. Sjálfsvegendur fengu ekki leg í
helgum reit fyrr en um miðja 19. öldina. Síðustu 150
árin hefur heilbrigðiskerfið haft síðasta orðið varð-
andi meðferð og fyrirbyggjandi aðgerðir.
Allur almenningur og fjölmiðlar hafa mikinn
áhuga á sjálfsvígum og vilja venjulega finna ein-
hverja einfalda skýringu. Einhver hlýtur að vera
ábyrgur fyrir þessum örlagaríka atburði. Fjölmiðl-
ar hafa mikið dálæti á skýringum eins og einelti
eða gömlu áfalli sem „kerfið“ sinnti ekki. Stundum
eru birtar fréttir um einstaklinga sem ekki fengu
umbeðna afgreiðslu á bráðamóttöku geðdeildar og
fyrirfóru sér. Í þeim tilfellum er sjálfsvígið að sjálf-
sögðu viðkomandi starfsfólki geðsviðs að kenna.
Þetta er mikil einföldun. Allir sem unnið hafa
með sjálfsvegendum eða fólki sem reynir að fyrirfara
sér vita að sjálfsvíg er flókið fyrirbæri. Það er í lang-
flestum tilvikum ferli sem jafnvel hefur staðið í mörg
ár. Venjulega er þunglyndi og kvíði undirliggjandi
sem draga úr lífsgæðum og byrgja stundum alla sól-
arsýn. Viðkomandi fær smám saman þá tilfinningu
að lífið sé ekki þess virði að lifa því og veltir fyrir
sér eigin endalokum. Margt í umhverfi og félagslegri
stöðu hefur áhrif á þetta ferli. Atvinnuleysi, skilnað-
ur, efnahagslegar þrengingar, drykkjuskapur, brott-
rekstur úr skóla og margt fleira sem grefur undan
öryggi og lífsgæðum getur ýtt viðkomandi hraðar í
átt að bjargbrúninni.
Franski rithöfundurinn og heimspekingurinn
Albert Camus skrifaði á liðinni öld Goðsögnina um
Sísifus. Seifur dæmdi hann til að velta þungum
steini upp á hátt fjall, láta steininn rúlla niður og
byrja síðan aftur. Þetta skilgreinir Camus sem hið
algjöra tilgangsleysi tilverunnar. Hann setur þessa
sögu fram eins og myndlíkingu til að sýna fram á að
lífið sé á stundum tilgangslaust og fáránlegt en samt
áskorun. Sísifus er persónugervingur alls mannkyns
og refsing hans er lífið sjálft. Flest það sem við ger-
um er endurtekið tilgangsleysi enda leiðist fólki sem
aldrei fyrr. Þetta hljómar illa en Camus segir okkur
að Sísifus sé líka hamingjusamur. Hann skilur hlut-
verk sitt og hlakkar til þessa andartaks þegar hann
er kominn á toppinn með steininn rétt áður en hann
veltir honum aftur niður fjallshlíðina.
Camus segir að sjálfsvígið sé í raun eina spurn-
ing heimspekinnar sem skipti máli. Milljónir manna
velti því fyrir sér á hverjum degi hvort lífið sé þess
virði að lifa því. Langflestir velja þó að lifa áfram
vegna þess að lífsviljinn virðist frá öndverðu vera
sterkari en allar þær ástæður sem menn hafi til að
drepa sig. Camus talar um mótsagnirnar í kringum
sjálfsvígin. Margir sem fyrirfara sér eru sannfærðir
um að lífið hafi tilgang. Aðrir farga sér ekki þó þeim
finnist lífið einskis virði. Hann leggur áherslu á
frjálsan vilja mannsins og frelsi til að taka ákvörðun
um eigið líf. Flestir velja að lifa sem lengst þrátt fyrir
allt. Sjálfsvígið fylgir ákveðnu ferli en lokaákvörðun-
in virðist oft tilviljanakennd. Mönnum hefur ekki
tekist að koma sér upp einhverjum óyggjandi að-
ferðum til að segja til um hver muni svipta sig lífi
og hver ekki.
Í þessu tölublaði Læknablaðsins* er birt merkileg
rannsókn sem Högni Óskarsson og fleiri gera á sam-
bandinu milli sjálfsvíga og efnahagslegra kreppna.
Niðurstaðan er sú að ekki sé samband milli sjálfs-
vígstíðni og sveiflna í efnahagslífi Íslands. Þetta
kemur ekki á óvart.
Bæði sjálfsvíg og efnahagskreppur eru flókin fyr-
irbæri þar sem margir þættir rekast hver á annars
horn. Hrunið 2008 hafði reyndar líka fyrirbyggjandi
áhrif vegna aukinnar samheldni þjóðarinnar í þessu
sameiginlega skipbroti. Kreppan var í eðli sínu bæði
sjálfsvígshvetjandi og -letjandi.
Sjálfsvígin hafa fylgt manninum frá alda öðli og
munu gera það áfram. Fjöldi fólks á öllum aldri er
staddur einhvers staðar á sjálfsvígsferlinu. Mestu
skiptir að finna þessa einstaklinga og hjálpa þeim
að velja lífið en láta ekki svartnættið ríða sér á slig.
Mikilvægt er að sinna sérstökum áhættuhópum eins
og fólki sem hefur lent í áföllum, einelti, efnahags-
legum þrengingum og alkóhólisma og fleira. Venju-
lega tekst að fleyta fólki yfir erfiðustu hjallana með
viðeigandi meðferð.
Lífið er stundum erfitt og tilgangslaust en mestu
skiptir að jafnvel Sísifus getur orðið hamingjusamur.
Mæðumaðurinn og alkóhólistinn Sigurður Breið-
fjörð orti þessa frægu vísu sem gæti verið í orðastað
Sísifusar.
Að lifa kátur líst mér máti bestur
þó að bjáti eitthvað á
að því hlátur gera má.
*Óskarsson H, Tómasson K, Pálsson SP, Tómasson. Efnahagskreppur og
tíðni sjálfsvíga á Íslandi 1911-2017. Læknablaðið 2019; 105: 483-8.