Hugur og hönd - 01.06.1983, Síða 18

klæðaburður íslendinga
á fyrri öldum
Nokkur atriði varðandi lög,
tilskipanir og dóma.
Fyrr á öldum var mikill munur á klæðnaði yfirstéttar og
alþýðu, eins og nú. Skartgripir og skrautklæði voru stöðu-
tákn, sem heldri menn höfðu einkarétt á samkvæmt
lögum. Stéttaskiptingin var bundin í fastar skorður, sem
grundvölluðust bæði á lögunum og trúarbrögðunum, og
almennt viðhorf var að menn ættu að halda sig innan
þeirra marka sem efni og lög sögðu til um. Þetta kemur
m. a. fram í ádeilukvæði eftir Stefán Ólafsson í Valla-
nesi:
Heyrðu, maki minn,
megn er fátæktin,
hugsaðu ei þú haldir þig
sem herramaðurinn,
sem allskyns aura hefur
og öllum með sér gefur.
(Kvæði I, 28)
Allt frá miðöldum tíðkaðist bæði hér og erlendis að sett
væru ákveðin lög um hvaða klæði, skartgripi og jafnvel
liti mætti bera og fór það eftir efnahag hvers og eins. Hér
á landi giltu ákvæði í Jónsbók um skrúðklæðaburð, svo
lengi sem sú bók var lögbók Islendinga, eða formlega til
ársins 1662. Hins vegar er vitnað til laganna, allt fram á
18. öld og þau áréttuð hvað eftir annað. I lögunum segir
svo:
ok því gerum vér öllum mönnum kunnigt, at hverr sá sem
á til .xx. hundraða ok eigi minna, hvárt sem hann er
kvángaðr eða eigi, má bera eina treyju með kaprúni
[hettu] af skrúði; en sá er á til .xi. hundraða, má þar með
bera skrúðkyrtil einn; sá er á til .ixxx. hundraða, má þar
með bera ólpu eða kápu tvídragna utan gráskinni, en sá
er á til hundrað hundraða, hann má at frjálsu bera þessi
öll klœði; utan lærðir menn beri klæði sem þeir vilja, ok
handgengnir menn þeir sem sér eigu öll skyldarvápn . . .
En ef nokkurr berr sá skrúðklœði er minna fé á, eða öðru-
víss en hér váttar, sé klæði upptæk konungs umboðs-
manni, nema konur beri.
(Jónsbók, 1904, 115-116).
Með þessum lögum er einfaldlega verið að tryggja yfir-
stéttinni einkarétt á glæsilegum og dýrum fatnaði. Um
leið felst í lögunum frelsi hinna ríku til að klæðast sam-
18
kvæmt eigin ósk, og reynt að koma í veg fyrir að minna
efnaðir eyði fé sínu í „óþarfa”, svo þeir geti greitt skuldir
sínar við kóng og kirkju.
Lögin eru ítrekuð hvað eftir annað næstu aldirnar,
þannig að líklega hefur gengið illa að framfylgja þeim;
snemma á 18. öld kvartar Jón biskup Vídalín um að lengi
hafi lögin ekki verið virt.
A 16. og 17. öld voru margoft nefndir dómar um óhæfi-
legan og ólöglegan klæðaburð, bæði á Alþingi og í héraði.
Þeim er ætíð beint gegn því fólki sem ekki hafði rétt til
að bera skrúðklæði samkvæmt lögunum, en ásældist engu
að síður útlendan tískuvarning. Þegar skólapiltar í Skál-
holti taka upp útlenda tísku; hárkollur og vesti, er það
kallað andstyggðar fordild, girnd augnanna og menjar
drambsamlegs lífernis.
A 18. öld er enn barist gegn óhófi og ólöglegum klæða-
burði hér á landi. í bréfi sem Jón biskup Vídalín skrifar
stiftamtmanni árið 1720 kemst hann svo að orði:
det var hói nödvendigt at her i landet bleve indgivene
nogle leges sumtuariæ par Example, om klædedragt, hvor
om vores gamle Jislandske lov og melder men icke er ble-
ven efterlevet nu i lang tid, mand kand see at en deel fórer
sig op som cavalerer, der dog icke eje dend hest de side
paa, naar deres gield er betalt, hvor fore der maatte befa-
les, at folkene skulle bruge de klæder sem gióres i landed
. . . ) Bréfabók Jóns Vídalín, Eftirrit Lbs 1650 4to, 685-6’
Reyndar var það skoðun yfirvalda í upphafi 18. aldar-
innar að setja bæri ný lög sem bönnuðu allt óhóf og
segðu til um leið hversu miklu hverri stétt bæri að eyða
til klæðnaðar, brúðkaupa, útfara, giftinga, o. s. frv. Þetta
viðhorf kemur t. d. fram hjá Jóni biskup Vídalín og einn-
ig hjá Gottrup lögmanni, sem sendur var hingað til lands
í byrjun aldarinnar, til að gera tillögur um ýmsar endur-
bætur og nýungar.
Síðustu viðleitni í þessa átt er að finna í tilskipun frá
Kristjáni VI. konungi árið 1736, þar sem hann bannar allt
óhóf í klæðaburði, og sýnir hún að konungur hefur enn
talið það í sínum verkahring að ráðskast með klæðaburð
þegna sinna og mismuna þeim eftir stétt þeirra og stöðu.
I þessu tilviki var pietisminn að verki. En fáeinum
árum síðar, með valdatöku Friðriks V. tekur upplýsingar-
innar að gæta í danska ríkinu og þá um leið á fslandi. Sú
stefna, ásamt með áhrifum frönsku byltingarinnar, leiddi
til róttækrar endurskoðunar á gömlum viðhorfum og lífs-
háttum, sem kemur m. a. fram í því að tískan er ekki
lengur lögbundin sérréttindi hástéttanna. Borgarastéttin
hefur komist til áhrifa í samfélaginu og gert tískuna að
verslunarvöru sem býðst hverjum sem kaupa vill og
getur.
Æsa Sigurjónsdóttir
HUGUR OG HÖND