Hugur og hönd - 01.06.1983, Blaðsíða 43

knipliverkstæðum sem blómstruðu um þessar mundir um
alla Evrópu, en tóku nú að Ioka hvert af öðru. I Dan-
mörku varð stutt blómaskeið 1801 - 1830 þegar danskar
bóndakonur tóku að nota kniplinga á höfuðbúnað sinn.
Það er á þessu tímabili sem Tönderkniplingar fá sín sér-
einkenni, en fyrirmyndin er þó enn Lille-kniplingar út-
færðir á nýjan hátt. Munstrunum eru gefin nöfn eins og
Rós, Nellika, Jarðarber eða þau í'á nöfn af þeim sem út-
færir munstrin og kniplar, Ellen, María enda knipluðu
sumar sama munstrið æfilangt. Eftir 1830 dregst þessi
iðngrein saman, þegar landbúnaður verður arðsamari at-
vinna, eftir það var knipl tómstundastarf.
Gamlar kniplingakonur vildu þó ekki trúa því að þessi
háþróaða list yrði útdautt handverk, og þær áttuðu sig í
tæka tíð og tóku að kenna börnum að knipla. Gömlu
munstrin höfðu þær varðveitt vel.
Vart skyldi nú ætla að eingöngu hafi verið kniplað á
verkstæðum. Getið er um alþýðukniplinga í Svíþjóð,
Dalakniplinga og Skánska kniplinga sem eru kniplaðir án
gatamunsturs á rúðóttu bómullarefni. Torchon kniplingar,
sem einnig voru nefndir betlarakniplingar voru alþýðulist.
Þeirra er getið á 16. og 17. öld, þeir voru unnir af bænd-
um í nær öllum löndum, þar sem á annað borð var eitt-
hvað kniplað. Við gerð þeirra lærðist nær öll sú grunn-
þekking, sem þarf við gerð flóknari kniplinga.
Flokka má kniplinga í tvo aðalflokka eftir tækniaðferð-
um: þar sem munstur og grunnur eru knipluð út í eitt og
er algengast, eða að kniplaðar eru smá einingar t.d.
blóm, blöð eða form sem eru tengd saman með fléttum
um leið og grunnurinn er kniplaður t.d. Brusselknip-
lingar.
Ein elsta gerð kniplinga og um leið einfaldasta eru
fléttaðir kniplingar, upprunalega komnir frá Italíu. Þeir
eru þunnir og litlir og voru því eftirsóttir í kraga og lín-
ingar. Bandakniplingar eru einnig ein elsta gerð ítalskra
og flæmskra kniplinga sem öðluðust listrænt gildi. Mun-
strið er gert úr einu eða fleiri knipluðum böndum, sem
eru sveigð á ýmsa vegu og mynda þannig munstur eða
form sem tengjast saman með fléttum.
í Þjóðminjasafni íslands er varðveitt talsvert af ullar-
kniplingum sem flestir eru af samfellum eða pilsum og
svuntum. Þeir eru taldir vera frá 18. og 19. öld, og knipl-
aðir af íslenskum konum. Einnig má sjá þar nokkur dæmi
um kniplinga úr vír, hör og silki. UUarkniplingar voru oft-
ast kniplaðir úr hárfínum tvinnuðum togþræði í einum
eða fleiri litum.
í skrá Þjóðminjasafns íslands er með nr. 629 eftirfar-
andi lýsing, skráð af Sigurði Guðmundssyni málara:
,,Knipli höfðu konur mikið neðan á fötum á 18. öld,
á skiptabréfum og uppskriptum frá 1738 er talað um þau
græn á rauðu, en seinni hluta aldarinnar, 1770, eru þau
opt úr svörtu silki á rauðum eða hárauðum fötum eins
HUGUR OG HÖND
1780, aptur eru þau græn á bláum fötum 1782, en eg sé
ekki getið um knipli á fötum fyrir 1730; þau hafa þá ekki
verið orðin almenn að minnsta kosti. En aptur á móti sé
eg getið um hvít línknipli rétt eptir 1625, . . .“
I skrá safnsins er getið um heiti nokkura kniplinga-
munstra, svo sem krónumunstur, krossmunstur, banda-
munstur senr einnig er nefnt laufamunstur með krónu.
Sjá má greinilegan skyldleika með því munstri og knip-
lingum sem kenndir eru við Christian IV Danakonung og
verður að álíta að munstrið sé þaðan komið, en hafi síðan
verið aðlagað því efni sem hér var aðallega kniplað úr,
eða togþræðinum.
Engar heimildir eru kunnar er staðfest geta hvenær
knipl berst til Islands eða hvaðan það kenrur. A seðlum
Orðabókar Háskólans má finna heimildir um knipl allt frá
árinu 1685. Af þeim má álíta að knipl hafi verið nokkuð
þekkt hér á landi sem skraut á 17. öld, einkum í kirkjum,
á altarisdúkum, altarisbrúnum og höklum. Hins vegar er
erfitt að ráða af þeim hvort kniplingar þessir hafi verið
kniplaðir hér á landi eða erlendis.
Víða má sjá í heimildum fullyrðingar um, að knipl hafi
verið mjög algeng iðja hér á landi, þó fátt komi fram því
til staðfestingar. { íslenskum þjóðháttum eftir Jónas Jón-
asson er eftirfarandi frásögn, sem hann hefur eftir móður
sinni. „Ennfremur gerðu hannyrðakonur allmikið að því,
að knipla, bæði úr vír og silki. Leggingar á skauttreyjur
o.fl. voru venjulega knipplaðar úr gull- eða silfurvír eða
silki, og fórst konum það vel úr hendi. Þá voru og knipp-
laðar leggingar neðan um samfellur, oftast úr ullarbandi,
en þó stundum úr silki; þau knippli voru svo breið, að
til þeirra þurfti marga stokka. Var talað um ,,60 stokka
munstur", og hafa þau bæði verið seinleg og vandasöm.
Til þess var haft knipplingaskrín og stokkar, einskonar
kefli með sköftum, sem vírinn var vafinn upp á. Knippl
var mjög seinlegt verk og vandasamt".
í bók Halldóru Bjarnadóttur, Vefnaður, er m.a. mynd
af rós, sem er knipluð úr togi, einnig er mynd af svuntu
úr bláu ullarefni með tveimur kniplingum úr togi í
hvítum, rauðum og gulum lit. I neðanmálsgrein í sömu
bók lætur Halldóra þess getið ,, . . . að knipl hafi verið
mjög algeng iðja á íslenskum heimilum á öldinni sem
leið. Ekki ólíklega tilgetið, að knipliskrín og kniplistokkar
hafi verið til á nærfellt hverjum sveitabæ, svo víða koma
þau við sögu . . .“
í bókinni Konur skrifa bréf (bls. 102) er frásögn Guð-
ríðar Magnúsdóttir í bréfi sem hún skrifar lil bróður síns
Finns prófessors Magnússonar í Kaupmannahöfn, um
stúlku er dvelur um tíma á heim'ili hennar og lærir þar
ýmsar hannyrðir og segir m.a. „Hún lærði líka svo að
knipla, að hún getur kniplað eftir því, sem hún sér . . .“.
Bríet Bjarnhéðinsdóttir ræðir um iðnað og útsölu í
Kvennablaðinu 1896, þar sem hún hvetur hannyrðastúlk-
43