Ljósmæðrablaðið - des. 2019, Síða 10

10 LJÓSMÆÐRABLAÐIÐ - DESEMBER 2019
S Ö G U L E G U R F R Ó Ð L E I K U R
Þórunn Ástríður Björnsdóttir yfirsetukona var fædd að Vatnshorni í Skorra-
dal árið 1859. Þar ólst hún upp í stórum systkinahópi við almenn bústörf.
Hún skráði sjálf endurminningar sínar (óútgefnar), en í frásögn um hana
í Íslenskum ljósmæðrum, sem skráð er af Steindóri Björnssyni (1957), er
stuðst við það rit.
Þegar Þórunn var lítil stúlka heyrði hún af því að hægt væri að óska sér
hvers sem vera skyldi, ef maður kæmist undir enda friðarbogans. Á fallegu
túnunum heima á Vatnshorni hljóp hún því ávallt af stað þegar til friðarbog-
ans sást, en henni til mikillar gremju náði hann alltaf að flýja um leið og hún
nálgaðist. „Óskin, sem fram átti að bera var alltaf hin sama: að biðja guð að
gefa mér að ég yrði góð yfirsetukona, þegar ég yrði stór.“ Að mati Þórunnar
var það drottinn sjálfur sem gaf henni strax í æsku þessa ríku þrá til ljós-
móðurstarfsins. Hún var að lokum bænheyrð því að ljósmóðir varð hún og
það af lífi og sál. En sú ganga var þó ekki þrautalaus.
Þórunn Á. Björnsdóttir var forvitin ung stúlka og nálgaðist ætíð
viðfangsefni sín af vísindalegri nákvæmni. Sem barn beindist áhugi hennar
sérstaklega að leyndardómum fæðingarinnar. Hún skráði hjá sér samtöl
þeirra sem vit höfðu á og lýstu meðal annars fæðingum dýra, svo sem
lamba og kálfa. Hún skráði samviskusamlega hvernig fæðinguna bar að,
bæði þegar allt gekk eðlilega en ekki síður þegar eitthvað var að. Þannig
minntist hún til dæmis fyrstu fæðingarinnar sem hún sá; „Hugur minn lyft-
ist til Guðs í hrifningu og þakklæti, þegar ég sá þarna, að ég hafði hugsað
rétt, að höfuðið kæmi fyrst eitt og handleggir svo með brjóstinu“ (Steindór
Björnsson, 1957, bls. 21).
Þórunn lauk prófi í ljósmóðurfræðum 12. desember árið 1882. Hún starf-
aði fyrstu tvö árin í Lundareykjadal og þar á eftir á heimaslóðum í Andakíls-
umdæmi. Þá fór hún utan til framhaldsnáms til Kaupmannahafnar og lauk
þar framhaldsprófi vorið 1891. Árin eftir heimkomuna reyndust Þórunni
erfið. Hún var án ljósmóðurumdæmis næstu árin og vann fyrir sér með því
sem til féll: húshjálp, saumaskap og bústörfum. Árið 1895 fékk hún loksins
minnsta umdæmi landsins í sína umsjá, Þingvallasveit, en ómögulegt var að
hún gæti framfleytt sér með því starfi. Árið 1897 fékk hún boð um að koma
til Reykjavíkur af þáverandi landlækni, Guðmundi Björnssyni, án þess þó
að hafa formlega skipun. Í kjölfarið flutti hún til Reykjavíkur það sama ár.
Hún hafði lítið að gera og vann samhliða við önnur störf til að framfleyta
sér „og svo var að henni sorfið, að hún neyddist til að selja sparipeysufötin
sín til þess að geta lifað“ (Steindór Björnsson, 1957, bls.25). Næstu árin
tókst henni þó að byggja upp gott orðspor í höfuðstaðnum og svo kom að
því að hún var skipuð formleg ljósmóðir í Reykjavík árið 1902.
Þórunn Á. Björnsdóttir var frumkvöðull í stétt okkar ljósmæðra. Strax í
upphafi síns starfsferils hafði hún áhyggjur af því hvað verkleg kennsla í
ljósmóðurnámi væri af skornum skammti. Að eigin frumkvæði bauð hún
landlækni að taka að sér ljósmóðurnema til að vera við fæðingar strax
árið 1898, eftir að hún var byrjuð að vinna sér inn traust í Reykjavík. Sú
samvinna við landækni hélt áfram og árið 1912 varð hún svo kennari við
Yfirsetuskólann og gegndi því starfi allt til ársins 1930. Þórunn beitti sér
mjög fyrir bættum starfsaðstæðum og aukinni fræðslu til ljósmóðurstéttar-
innar. Hún hafði alla tíð áhuga á því að bæta menntun ljósmæðra og það
var að hennar tilstuðlan að bætt var úr kennslu ljósmæðranema árið 1920,
ári eftir að Ljósmóðurfélagið var stofnað. Þá var Þórunn ein af þremur ljós-
mæðrum í fyrstu stjórn Ljósmæðrafélagsins. Þar var hún kjörin ritari. Eitt af
helstu baráttumálum stjórnarinnar voru kjaramál, en að frumkvæði Þórunnar
voru menntamálin ofarlega á dagskrá (Helga Þórarinsdóttir, 1984).
NOKKRAR SJÚKRASÖGUR – ÚR FÆÐINGARBÓK
ÞÓRUNNAR Á. BJÖRNSDÓTTUR
Þeirri iðju sem Þórunn hafði strax byrjað á sem barn – að skrá hjá sér allt
varðandi undur og stórmerki fæðingarinnar – hélt hún áfram eftir að hún
varð ljósmóðir. Hún skráði hjá sér allar fæðingar „þar sem eitthvað fór
úrskeiðis þannig að hægt væri fyrir hana og aðra að læra af“ (Þórunn Á.
Björnsdóttir, 1929, bls. III). Þessar fæðingarsögur gaf hún út undir heitinu
„Nokkrar sjúkrasögur. Úr fæðingarbók Þórunnar Á. Björnsdóttur.“ Bókina
gaf hún út á eigin kostnað á 70 ára afmælisári sínu árið 1929.
Í bókinni sem spannar tímabilið 1897-1929 skráir Þórunn og lýsir 510
tilfellum er varða áhættufæðingar. Bókin skiptist upp í 15 bókakafla, sem
bera meðal annars heitin: Tvíburafæðingar, Sitjandastöður og fótstöður,
Tangatök, Naflastrengur fallinn fram og annað þess háttar, Fæðingar-
krampar, Ýmisleg vandkvæði með fylgjuna og Fósturmissir. Í inngangi
bókarinnar segir Þórunn:
Guð hefur gefið mér í hendur 4238 börn. Af þeim voru svein-
börn 2152, en meybörn 2131. Fyrstu fæðingar hjá 1058 konum,
ógiftar mæður 869. Tvíburar 74. Naflastrengur vafinn um háls,
808. Ég get hugsað mér að einhverjum kynni að finnast svo, að
eftir tölu fæðinganna sé það óvenjulega oft, sem eitthvað hefur
verið athugavert við þær. En þar er til að svara, að næstum því
fjórða hver fæðing er fyrsta fæðing, en við þær er oft eitthvað
athugavert....Svo hafa konur nokkuð oft vitjað mín, eftir læknis-
ráði, ef þær hafa búist við einhverjum erfiðleikum við fæðinguna.
(Þórunn Á. Björnsdóttir, 1929, s.IV)
Hver kafli í bókinni inniheldur tímasettar fæðingarlýsingar, gefin er stutt-
leg lýsing á viðkomandi konu, hennar fæðinga- og félagssögu og upphafi
fæðingar gerð skil. Lesandinn fær þannig innsýn inn í ótrúlega veröld ljós-
móðurstarfsins í upphafi síðustu aldar en ekki síður í veröld fæðandi kvenna,
þar sem fæðingarreynslan getur reynt á öll þolrif konunnar og útkoma
fæðingarinnar oft sársaukafull. Sumar aðstæður eru um margt kunnar en að
„AÐ BIÐJA GUÐ AÐ GEFA MÉR AÐ
ÉG YRÐI GÓÐ YFIRSETUKONA“