Bændablaðið - 24.08.2017, Blaðsíða 45

45Bændablaðið | Fimmtudagur 24. ágúst 2017
nytjaplöntur. Grikkir og Rómverjar
ræktuðu og neyttu káls í talsverðu
magni og kölluðu þeir fyrrnefndu það
karambæ en þeir síðarnefndu caulia
eða brassica sem er sama og latneska
heiti ættkvíslarinnar í dag. Heitið
caulis líkist óneitanlega heitinu kál
og það síðarnefnda líklega dregið af
því fyrrnefnda.
Grikkir töldu að ekki ætti að
rækta kálplöntur og vínviðarplöntur
nálægt hvor annarri þar sem lyktin af
kálinu smitaðist í vínviðarþrúgurnar
og spillti bragði þeirra. Rómverjinn
Cato gamli er sagður hafa borðað
kál bæði hrátt og soðið og bragðbætt
það með ediki. Cato sagði kál
hollasta grænmetið og gaf ráð um
lækningamátt þess sem meðal annars
fólst í að baða ungbörn í þvagi fólks
sem hafði borðað mikið af káli.
Þvagið átti að styrkja mótstöðuafl
barnanna. Auk þess sem neysla á káli
átti að draga úr liða- og þvagsýrugigt,
höfuðverk og vera mótefni við
eitrunum af völdum sveppa, ofneyslu
áfengis og þunglyndi.
Rómverski sagnaritarinn Pliny
gamli nefnir sjö ólík afbrigði af kál
með ólíkan stöngul, blaðgerð og
höfuð sem bendir til ræktunar ólíkra
afbrigða villikáls.
Kál var almennt hluti af fæðu
fólks í Evrópu á miðöldum. Á þeim
tíma voru kálplöntur oft kallaðar
krossblóm vegna lögunar blómanna
en krónublöðin mynda kross. Í dag
kallast ættin sem ættkvíslin Brassica
tilheyrir krossblómaætt á íslensk og
Cruciferae eða Brassicaceae á latínu.
Í frönskum annál segir að
píningsárið 1420 hafi franskir
fátæklingar ekki borðað neitt annað
en kál og rófur og lifað án brauðs
og salts.
Frá Evrópu barst kál til
Egyptalands og Mesapótamíu þar
sem það var ræktað sem vetrarkál.
Seinna barst evrópukál til Asíu
með nýlenduherrum og yfir
Atlantshafsála til Ameríku árið
1541 með landnemum frá Evrópu.
Indíánar Norður-Ameríku voru fljótir
að tileinka sér kálrækt og á átjándu
öld var kálrækt algeng meðal þeirra.
Kál barst til Ástralíu 1788.
Í fyrri heimsstyrjöldinni voru
blómabeð við Buckingham-
höll í London notuð til kál- og
kartöfluræktar til að hvetja
landsmenn til að rækta eigið kál á
stríðstímum. Breska kirkjan veitti
einnig undanþágu á stríðsárunum frá
kirkjusókn á sunnudögum til að fólk
gæti sinnt kálrækt.
Samkvæmt Heimsmetabók
Guinness vó þyngsti kálhaus sem
vitað er um 62,71 kíló og þyngsti
rauðkálshausinn 19,05 kíló. Til
samanburðar var meðalþungi
lambaskrokks á Íslandi árið 2016,
16,7 kíló eða tæplega fjórum sinnum
léttari en þyngsti kálhausinn.
Kál í dag
Garðakálplöntur eins og við
þekkjum þær skiptast í blaðkál
og höfuðkál og eru báðar
gerðir afkomendur villikáls
Brassica oleracea.
Dæmi um blaðkál er
grænkál, B. o. var. saballica, og
pálmakál, B. o. convar. acephala
var. sabellica, sem svipar til
grænkáls enda náskylt. Pálmakál
vex upprétt, eins og grænkál, og
líkist pálmatré í vexti.
Dæmi um höfuðkál er hvítkál B.
o. var. capitata alba, rauðkál B. o.
var. c. rubra. Capitata í nafninu þýðir
höfuð og alba hvítt en rubra rautt. Hér
er því um sömu undirtegund að ræða
en mismunandi afbrigði. Svipaða
sögu er að segja um blómkál B. o.
var botrytis,
blöðrukál B.
o. var. sabaudu,
hnúðkál B.
o. var.
g o n g y l l o d e s ,
skrautkál, B. o. var.
acephala, spegilkál
B. o. var. italica,
toppkál B. o. var.
conica og rósakál B. o.
var. gemmifera.
Þrátt fyrir að allar
þessar kálgerðir séu ólíkar í
útliti hvað varðar vöxt, lögun,
lit, áferð og bragð eru þær allar
mismunandi ræktunarafbrigði
og afkomendur villikáls sem
hefur verið kynbætt í aldanna rás.
Grænkál og fóðurkál er talið
elsta ræktunarafbrigði villikálsins
en rósakál það yngsta.
Sé kynbættum káltegundum leyft
að vaxa óáreittar og fjölga sér með
fræjum í nokkrar kynslóðir hafa
plönturnar tilhneigingu til að þróast
aftur í átt til villikáls.
Göngustafakál
Ein undirtegund enn
sem kemur frá
Ermarsundseyjum
Bretlands kallast
stafakál eða jersey-
kál, B. o. var. longata.
Stafakál er ræktað
vegna stöngulsins sem
er notaður í göngustafi. Blöðin
eru nýtt sem fóður fyrir sauðfé og
sagt er að það geri ullina silkimjúka.
Eftir að stöngullinn, sem er fremur
beinvaxinn og getur náð þriggja
metra hæð, hefur trénað er hann
þurrkaður og sagaður í rétta lengd,
pússaður og lakkaður og notaður sem
göngustafur.
Kál í matinn
Neysla á káli er öllum holl enda er
kál góð uppspretta bæti- og steinefna
og hitaeininga- og fitusnautt. Það er
trefjaríkt og ríkt að C og K vítamíni.
Kál er hægt að borða hrátt, soðið,
grillað og súrsað. Súrsað kál var
helsta uppspretta C vítamíns og vörn
gegn skyrbjúg sjómanna á tímum
landafundanna miklu.
Óhófleg neysla á káli getur
valdið magaþembu og töluvert
vandræðalegum vindgangi.
Kálrækt
Allar káltegundir, að grænkáli
undanskildu, þurfa langan
ræktunartíma, 90 til 120 daga, og
því nauðsynlegt að forrækta þær í
um sex vikur fyrir útplöntun. Gott
er að miða við að jarðvegshiti hafi
náð 6° á Celsíus þegar smáplönturnar
eru settar út. Kálplöntur kjósa
næringarríkan, vel framræstan og
eilítið súran jarðveg með sýrustig
milli 6 og 7. Plönturnar þurfa
jafna vökvun yfir vaxtartímann og
nauðsynlegt er að hylja plönturnar
fram í miðjan júlí með akrýldúk til
að verja þær fyrir ásókn kálflugna.
Kál á Íslandi
Lítið sem ekkert er fjallað
um garðrækt, hvað þá kál, í
Íslendingasögunum. Í Þórðar sögu
hreðu segir: „Ekki sé sopið kálið, þó
í ausuna sé komið“ og í Grettissögu
segir Grettir við Þorbjörn öngul: „Er
það vel að við deilum um kálið“.
Öruggt má teljast að hér sé ekki átt
við kál í þeirri merkingu sem við
þekkjum það því ekki er vitað til
þess að Íslendingar hafi neytt káls
á söguöld.
Vísi-Gísli, Gísli Magnússon
frá Munkaþverá, hélt til náms í
Kaupmannahöfn og Hollandi árið
1639 og kynntist framförum í ræktun
og garðyrkju. Eftir heimkomu 1646
hóf Gísli ýmsar ræktunartilraunir
og sáði þrjátíu nytjaplöntum sem
döfnuðu vel í Danmörku. Meðal
þeirra var kál, bygg, hör, kúmen og
hampur auk rófna, salats, erta og
rúgurs.
Danski vandræðagemsinn,
lög- og stjörnufræðingurinn Niels
Horrebow, sem ferðaðist um Ísland
1749 nefnir í ferðabók sinni að
hvítkálshöfuð í ræktun við Skálholt
séu vel sprottin.
Presturinn Björn Halldórsson var
helsti ræktunarfrömuður Íslands á
átjándu öld. Björn gerði margs konar
ræktunartilraunir í Sauðlauksdal eftir
að hann tók við prestskap þar árið
1752. Kornræktartilraunir Björns
skiluðu litlu en betur tókst til með
matjurtarækt. Björn segir sjálfur
í riti að hann hafi kunnað lítið til
kálræktar en þar sem hans hátign
konungurinn, sem beri svo mikla
umhyggju fyrir fátækum, mæli
svo fyrir að menn rækti matjurtir
og neyti þeirra hljóti það að vera
þjóðinni fyrir bestu. Síðar segir
Björn í hálfgerðum uppgjafartón:
„En hvað skal gera hér þar sem hinu
einfalda almúgafólki kemur það svo
undarlega fyrir sjónir þegar það á
að fara að éta gras, þvert á það sem
feður þess og forfeður gerðu.“ Hann
fer líka um það mörgum orðum hvað
erfitt sé að fá heimafólk sitt í fyrstu
til að borða kál en eftir að það venst
„grasinu“ þyki því það lystugt.
Jón Grímsson, sem var kallaður
garðyrkjumaður, var sendur til náms
í garðyrkju og almennri garðrækt til
Kaupmannahafnar árið 1742. Hann
sneri aftur heim 1764 og fékk um
tíma 80 ríkisdali á ári til að stunda
garðyrkjutilraunir. Jón ferðaðist um
landið í nokkur ár og leiðbeindi um
matjurta- og kálrækt og mun honum
hafa orðið talsvert ágengt því sagt er
að 200 matjurtagarðar hafi orðið til
vegna hvatningar frá honum.
Í kjölfar áeggjan og brennandi
áhuga þessara frumkvöðla
óx káljurtarækt ásmegin og
matjurtagörðum fjölgaði jafnt og
þétt. Árið 1791 eru þeir sagðir vera
698 á landinu og árið 1817 eru
garðarnir taldir vera 3.466.
Árið 1883 kemur Hans J. G.
Schierbeck, tveimur árum síðar
settur landlæknir, til landsins.
Schierbeck er einn af stofnendum
Garðyrkjufélags Íslands og hafði
stofnun félagsins gríðarmikil áhrif
til aukins áhuga á ræktun hér á landi.
Ekki síst á ræktun mat- og káljurta.
Áhugi á kál- og matjurtarækt
af öllu tagi hefur vaxið á
undanförnum árum, ekki
síst eftir hrun, samhliða
aukinni vitund fólks
fyrir hollum og
góðum matvælum.
Margir kjósa að rækta
sitt kál sjálfir án þess að
nota skordýra- eða illgresiseitur
né tilbúinn áburð við ræktunina og
halda því kinnroðalaust fram að það
sé allra besta kál sem hægt er að fá.
Grænkál. Mynd / Odd Stefán.
Krónublöð blómaplantna að
krossblómaætt eru fjögur og
mynda kross.
Rósakál. Mynd / Odd Stefán.
Mynd / Odd Stefán.