Bændablaðið - 14.12.2017, Blaðsíða 66

66 Bændablaðið | Fimmtudagur 14. desember 2017
MENNING&LISTIR
Bakkabræður frá Bakka í Fljótum
– Úr áttunda bindi Byggðasögu Skagafjarðar eftir Hjalta Pálsson frá Hofi um þjóðsöguna og íbúa á Bakka (Meiri-Bakki – Stærri-Bakki) á Bökkum
Bakkabræður eru þjóðsagna-
persónur, frægar fyrir atferli
sitt og frábæra heimsku.
Sveitfesti þeirra hefur verið
nokkurt deilumál því ýmsir hafa
viljað eigna sér Bakkabræður,
Fljótamenn, Svarfdælingar og
jafnvel Öxndælir.
Elsta prentaða gerð sagnanna um
Bakkabræður er í Þjóðsögum Jóns
Árnasonar sem prentaðar voru árin
1862 og 1864. Handrit þeirra sagna
var skrifað af utansveitarmanni,
Jóni Borgfirðingi, og lætur hann
þá vera frá Bakka í Svarfaðardal.
Guðbrandur Vigfússon las
hinsvegar prófarkir af sögunum,
sem voru prentaðar suður í Leipzig,
og hann hefur bætt við neðanmáls:
„Mun eiga að vera Bakki í
Fljótum“ og vitnar í fyrsta árgang
tímaritsins Ármann á Alþingi,
prentaðan 1829, sem skrifaður var
af Baldvin Einarssyni frá Hraunum
í Fljótum. Baldvin segir þar um
Sighvat sem er einn sögumanna
ritsins:
„Enginn getur sagt það um hann
Sighvat að hann sé heimskingi og
þó er sagt að hann sé ættaður úr
Fljótum í Skagafirði sem ætíð hefur
verið í munnmælum jafnað saman
við Flóa að aulahætti eins og stefið
sannar: Tvær eru sveitir, Flói og
Fljót/sem flestir saman jafna.“
Eftir að þjóðsögurnar komu út
1864 hóf Jón Norðmann prestur
á Barði að safna saman og skrá
af Bakkabræðrum margar sögur
sem lifandi voru í Fljótum um
miðbik 19. aldar og tengir prestur
þær tvímælalaust við Bakka á
Bökkum. Rekur hann ætt frá
Gísla Bakkabróður til Guðmundar
Bjarnasonar bónda á Miðmói
1864, en eitthvað mun þó vanta í
þá ættfærslu. Nefnir Jón 14 sögur
„sem eg man víst eftir að eg hafi
heyrt um Bakkabræður.“
Bakkabræðurnir fjórir
Álitið er að faðir Bakkabræðra hafi
búið á Bakka á öndverðri 17. öld
og heitið Þorsteinn. Synirnir hétu
Eiríkur, Þorsteinn, Gísli og Jón. Þeir
bræður voru ákaflega samrýmdir
svo að þegar einn ávarpaði annan
höfðu þeir jafnan sama formálann;
„Eiríkur, Þorsteinn, Gísli, Jón.“Þrír
þeirra létust af slysförum sem rekja
verður til frámunalegrar óaðgæslu
og vitsmunaskorts.
Fyrsti bróðirinn drepinn
af hákarli
Fyrsti bróðirinn slysaðist með þeim
hætti að þeir voru á sjó allir saman
þegar einn þeirra dró brettingshákarl
og urðu þeir ráðalausir með að
innbyrða hann. Loks fer einn þeirra
til og rekur ofan í hann handlegginn
og ætlar að kippa honum inn á
tálknunum. En hákarlinn beit þegar
af honum handlegginn og rak þá
maðurinn upp hljóð. Þá segir einn
hinna: „Eiríkur, Þorsteinn, Gísli,
Jón, hann hljóðar.“ „Hann hljóðar
af fögnuði“, segir annar. Áður en
þeir komust í land var maðurinn
dauður, og urðu þetta ævilok fyrsta
bróðurins.
Annar bróðir deyr við kolagerð
Einhvern tímann síðar fara
bræðurnir þrír upp í fjall að rífa
víði til kolagerðar. Rífa þeir nú í
ákafa og binda í stóra byrði sem
þeir ætla að velta ofan, en verða þá
mjög hugsi hvernig þeir geti látið
byrðina velta beint ofan að Bakka.
Loks segir einn þeirra:
„Eiríkur, Þorsteinn, Gísli, Jón,
ég sé ráð til þess: Bindiði mig á
byrðina, ég skal stýra henni heim
að Bakka.“ Að þessu ráði fengnu
bundu þeir hann á byrðina, veltu
henni svo ofan og lauk þar ævi
hans.
Nú voru þeir Jón og Eiríkur
dauðir en Þorsteinn og Gísli bjuggu
áfram á Bakka og byrjuðu sem fyrri
ræður sínar með orðunum; Eiríkur,
Gísli, Þorsteinn, Jón. Þau urðu
ævilok Gísla að hann drukknaði
í Stafá á mörkum Reykjarhóls og
Heiðar. Sú á er að jafnaði hrælítil og
hét þar síðan Gíslavað, en Þorsteinn
bjó á Bakka til elliára með konu
sinni einsýnu Gróu. Ekki kunna
menn lengur til víss að benda á
Gíslavað.
Stórundarleg tilviljun
Árið 1703 bjó á Bakka Þorsteinn
Eiríksson 47 ára ásamt Guðrúnu
Jónsdóttur konu sinni og þremur
börnum þeirra. Þar var þá einnig
búandi Þorkell Gíslason 31 árs og
systir hans Guðrún Gísladóttir, 36
ára vinnukona bróður síns. Ekkert
er kunnugt um ættir þessa fólks.
En það er í meira lagi athyglisvert
að þessi nöfn, Þorsteinn, Gísli
og Eiríkur, skuli saman komin
á Bakka árið 1703. Faðir þeirra
Bakkabræðra skal hafa heitið
Þorsteinn, en þrjár af söguhetjunum
Gísli, Eiríkur og Þorsteinn. Ef þetta
er helber tilviljun má hún kallast
stórundarleg. Að endingu er ein
saga af þeim feðgum.
Faðir vor kallar kútinn
„Einu sinni sem oftar reri Þorsteinn
karl á sjó með þá alla syni sína.
Höfðu þeir með sér blöndukút til
að drekka úr og var hann látinn
vera frammi í bátnum. Fá þeir
góðan afla. Þorsteinn karl sat aftur
á bita; fer hann nú að þyrsta mjög
og segir:
„Eiríkur, Þorsteinn, Gísli, Jón,
ljáið mér kútinn.“ Þá gegnir einn
bróðirinn til og segir:
,,Eiríkur, Þorsteinn, Gísli, Jón,
faðir vor vill fá kútinn“
Nú er seilst eftir kútnum; þá
segir annar:
,,Eiríkur, Þorsteinn, Gísli, Jón,
faðir vor vill fá kútinn, en ekki það
sem í honum er.“
Keppa þeir nú allir við að
drekka upp úr kútnum, tæma hann
og rétta svo karlinum, en hann er
þá útaf hniginn og tekur ekki við
kútnum.
,,Hérna er kúturinn, faðir
vor," segja þeir, en hann gegnir
ekki. Fara þeir þá að gá betur að
karlinum. Loks segir einn þeirra:
,,Eiríkur, Þorsteinn, Gísli, Jón,
faðir vor er dauður.“
Þá segir annar:
,,Ertu dauður, faðir vor?“
Þá segir hinn þriðji:
,,Segðu til þín, faðir vor, ef þú
ert dauður.“
En engu gegnir karlinn. Loks
gegnir hinn fjórði og segir:
,,Já, víst hefir faðir vor þyrstur
verið, fyrst hann er dauður.“
Með það héldu þeir í land.“
Friðrik bóndi Jónsson á Bakka
á Bökkum í Fljótum sá sjóhund
vorið 1869, eða Írisarvorið,
sem svo er nefnt, því að þá fórst
skip á Siglufirði, sem Íris hét.
Það var ísavor mikið.
Friðrik var þá á gangi niður
hjá Sigurðarhóli um hábjartan
dag, en hann er skammt fyrir
ofan sjóinn fyrir neðan Bakka.
Sjóhundur þessi var jarpur að lit
og á stærð við nýkastað folald,
slapeyrður, með ákaflega stór
eyru. Heldur var hann í loðnara
lagi, eftir því sem hundar
gerast. Rófu hafði hann langa
og lét hana slapa. Kleppur var á
enda rófunar, og virtist Friðriki
hundurinn hringa upp kleppinn.
Nasirnar voru flenntar mjög út
og trýnið mjög fyrirferðarmikið
að framan.
Friðrik sá og annan sjóhund
hér um bil 1860. Hann lá inni
í fjárhúsi, en hljóp til sjávar,
jafnskjótt og vart varð við hann.
Sjóhundur þessi var leirljós á lit
og afar stór. Hann var blautur og
loðinn, kaldur viðkomu og mjög
frár á fæti.
Sjóhundar
Páll Guðmundsson (1917-2011),
síðar bóndi á Miðmói, átti heima
á Bakka hjá foreldrum sínum
1921-1926.
,,Það var eitthvað hér á Bakka
sem ég einhvern veginn kunni
ekki við“, sagði Páll í viðtali
haustið 1999.
„Mér fannst oft ég ekki vera
einn, þó að ég væri einn. Ég sá
einhvern tímann einhvern mann
hér, sem ég kannaðist ekkert við.“
Síðan sagði Páll frá þegar hann
talaði við huldukonuna:
„Ekki veit ég hvort var
huldufólk í Bakkahólunum, en
þegar ég var á Bakka talaði ég
við huldukonu. Það var svoleiðis,
að ég var úti á hlaði þegar kom
kona heim að bænum og spyr mig:
,,Er mamma þín heima“?, Já, já,
ég sagði að hún væri heima, hún
væri inni í eldhúsi. ,,Viltu fara á
undan mér inn“, segir hún. Já ég
fetaði mig inn göngin og opnaði
dyrnar að baðstofunni og þá var
mamma rétt innan við dyrnar.
Konan gengur að henni og segir
eitthvað, sem ég heyrði ekki hvað
var. Hún var með stóran skurð
gapandi á hálsinum en blæddi
ekki úr honum. Sýnir hún mömmu
skurðinn. Svo þegar hún er búin
að vita að mamma hafi séð hann
þakkar hún henni fyrir og biður
mig að fara með sér út aftur og
það gerði ég. Hún sagði mér að
hún héti Helga. Hún var á bláum
kjól sem náði dálítið niður fyrir
hnéð og svörtum sokkum, en um
skóbúnaðinn man ég ekki. Hún
gæti hafa verið um þrítugt og
var myndarleg stúlka með mikið
dökkt hár sem náði langt niður
á bak. Svo kvaddi hún mig og
þakkaði mér fyrir og fór síðan
götuna suður og upp á öxlina upp
á veginn, en hún beygði ekki á
veginn heldur hélt áfram beina
leið upp melinn og hvarf upp í
dalinn.
Þegar ég hafði horft á eftir
konunni fór ég inn aftur til
mömmu og spurði hana eftir
hvað þessi manneskja hefði
verið að gera. Hún sagði að það
hefði enginn komið til sín. Ég
vildi nú ekki trúa því, ég hefði
fylgt þessari konu inn og síðan
út aftur. Hún sagði að þetta hefði
verið helber vitleysa. En þetta var
alveg ljóslifandi fyrir mér og ég
gerði mér enga grein fyrir að þetta
væri ekki lifandi manneskja.“
Huldukona kemur í bæinn
„Eiríkur, Þorsteinn, Gísli, Jón, ég sé ráð til þess: Bindiði mig á byrðina, ég
skal stýra henni heim að Bakka.“
Bakki (Meiri-Bakki – Stærri-Bakki) á Bökkum í Fljótum.
Loftmynd af túni á Bakka sumarið 2016. Í miðju eru steypuveggir fjárhúshlöðu.
Til vinstri, úti undir Stóralæk, eru fjárhústóftir þar sem áður var húsmanns-
býlið Bakkakot. Efst á mynd, dálítið til vinstri, ofan túngarðs, er kvíatóft.
Til hægri og neðar á mynd er bæjarhóllinn og algróinn öskuhaugur sem
neðra horninu til vinstri. Hugsanlega var þar búseta á árunum 1976-1880.