Bændablaðið - 14.12.2017, Blaðsíða 57

57Bændablaðið | Fimmtudagur 14. desember 2017
eða að land sé yfirgefið er talin
vísbending um hnignun þess. Á
sama tíma getur yfirgefið land
verið tækifæri til endurheimtar
vistkerfis þess. Helstu ástæður þess
að land er yfirgefið eru samdráttur
í framleiðslu, flutningur íbúa
til þéttbýlis, aukinn aldur íbúa,
ágengar tegundir og breytingar á
styrkjakerfi landbúnaðarins eða aðrir
félagslegir þættir sem draga úr gildi
landbúnaðar.
Skógrækt og skógarnytjar hafa
einnig mikil áhrif á vistkerfið.
Felling skóga og sala á timbri
er iðulega fyrsta skrefið í átt að
ræktarlandi fyrir nytjajurtir eða undir
beit. Umbreyting lands með þessum
hætti leiðir til mikilla breytinga á
vistkerfinu og vatnsbúskapar og að
lokum hnignunar landgæða.
Þéttbýlismyndun
Áætlað er að fjöldi íbúa í þéttbýli
muni aukast um 2,5 milljarða til
ársins 2050. Fjölgunin mun leiða
til útþenslu borga og í sumum
tilfellum mun frjósamt ræktunarland
tapast. Í dag er milli 2 til 3% lands
í heiminum flokkað sem borgir en
talið að það verði 4 til 5% árið 2050
og að þéttbýli í þróunarlöndum eigi
eftir að þrefaldast til 2030. Gert
er ráð fyrir að 1,6 til 3,3 milljón
hektarar ræktunarland muni glatast
vegna útþenslu borga milli 2020 og
2030. Einnig verður að líta til þess
að helgunarsvæði borga nær langt út
fyrir borgarmörkin. Fylgni er á milli
stækkunar borga, skógareyðingar og
flutninga á landbúnaðarvörum.
Uppbygging innviða í þéttbýli
Á sama tíma og íbúum í þéttbýli
fjölgar eykst þörfin fyrir innviði,
samgönguæðar, afrennsli, skolp-
og raflagnir. Samtímis þarf að
endurnýja innviði margra eldri
borga. Uppbygging af þessu tagi
er gríðarlega kostnaðarsöm og
hún mun verða stór þáttur í vexti
hagkerfa víða um heim.
Í dag þekja borgir og innviðir
þeirra yfir um 60 milljón hektara,
sem er álíka stórt svæði og Úkraína,
og talið að svæðið muni stækka um
100 til 200 milljón hektara næstu
fjóra áratugina. Slíkar breytingar
hafa bæði bein og óbein áhrif á
landnýtingu. Bættar samgöngur
og betri samgöngumannvirki leiða
til útþenslu borga, hnignunar
náttúrulegra vistkerfa og auka einnig
hættuna á flóðum. Auk þess sem
frárennsli borga mun hafa mengandi
áhrif á grunnvatn og vistkerfi.
Útþensla borga breytir einnig
endurgeislun og útgufun og mun
þannig hafa áhrif á nærvirði þeirra
og nærliggjandi svæða. Umfang
áætlaðrar uppbyggingar innviða
mun laða að sér vinnuafl, draga úr
landbúnaði í nærumhverfi borganna
og stuðla að því að fólk yfirgefi
dreifbýlið.
Utan þéttbýlis valda vegir og
járnbrautir um ósnortið land miklu
tjóni á vistkerfinu sé verkið ekki
vel undirbúið og vel skipulagt.
Lagning samgönguæða geta leitt
til fiskibeinsáhrifa þar sem margir
minni vegir og slóðar liggja útfrá
stofnæðum og auka utanvegaakstur.
Slíkir hliðarvegir og slóðar geta
valdið gríðarlegu tjóni á skógum
og graslendi. Í Brasilíu er opinbert
vegakerfi landsins 20.000 kílómetrar
en óopinberir vegir og slóðar sagðir
vera nálægt 200.000 kílómetrar og
tengjast margir þeirra ólöglegu
skógarhöggi og námuvinnslu.
Auk þess sem vatnsaflsvirkjanir
hafa gríðarleg áhrif á nærliggjandi
vistkerfi.
Orkuvinnsla
Hvort sem uppspretta orku er endur-
eða óendurnýjanleg hefur vinnsla
hennar áhrif á auðlindir náttúrunnar.
Víða í þróunarlöndunum þar sem
viður er brenndur til orkuvinnslu
er vinnslan stór þáttur í skógar- og
jarðvegseyðingu vegna uppblásturs.
Vinnsla og brennsla á olíu og
jarðgasi hefur vegna mengunar leitt
til gríðarmikilla loftslagsbreytinga
sem aftur hefur áhrif á ástand lands
og möguleikum til landnýtingar á
stórum svæðum. Orkuvinnsla með
„fracking“, jarðbrot með vökva
til olíuvinnslu, er vatnsfrek og
krefst mannvirkja, flutningslagna
og samgöngumannvirkja. Margir
hafa áhyggjur af aukinni tíðni
jarðskjálfta í tengslum við jarðbrot
og hugsanlegu heilsutjóni íbúa
vegna þeirra. Evrópusambandið
veitir styrki til orkuvinnslu úr viði
og viðarafgöngum á þeim forsendum
að vinnsla sé mikilvæg á sjálfbærri
orku. Kolabrennslustöðvar í Evrópu
brenna sífellt meira af viði frá
Bandaríkjunum og Kanada, sem
hefur leitt til aukinnar fellingar
skóga og losunar á koltvísýringi út
í andrúmsloftið þar. Þrátt fyrir að
einu tré sé plantað fyrir hvert tré sem
er fellt tekur milli 20 og 100 ár að
ná fullri kolefnisjöfnun.
Framleiðsla á endurnýjanlegri
orku hefur einnig áhrif á land,
landnýtingu og leiðir til hnignunar
landgæða. Ræktun nytjaplantna
til framleiðslu á lífdísil er ekki
síður þurftarfrek á ræktarland
en framleiðsla á pálmaolíu og
sojabaunum og oft á kostnað skóga
og graslendis. Áætlað er að árið 2010
hafi ræktun til framleiðslu á lífdísil
verið á um 45 milljónum hektara
og er gert er ráð fyrir að sú tala eigi
eftir að tvöfaldast fyrir 2030 og ná
til 3 til 4,5% af ræktarlandi heimsins.
Uppistöðulón og vatnsaflsvirkjanir
kaffæra stór landsvæði með vatni,
þurrka önnur og veita aðgang að
þeim og gefa kost á annars konar
nytjum. Virkjanirnar þurrka upp
votlendi og breyta farvegi áa og
vatnsbúskapa stórra vistkerfa.
Sólarsellur og vindmyllur taka
einnig land svo og dreifingarkerfi
þeirra.
Jarðefna- og námuvinnsla
Pólitískar og efnahagslegar
sviptingar undanfarin ár hafa leitt
til aukinna fjárfestinga í jarðefna-
og námuvinnslu og samtímis
til aukinnar hnignunar jarðvegs
vegna skógareyðingar, brennslu
gróðursvæða og jarðvinnslu. Sem
aftur hefur leitt til gríðarlegs tjóns
á umhverfinu og til félagslegra
vandamála. Opin jarðvinnsla þar
sem heilu fjöllin eru grafin burt
valda ómældum umhverfisspjöllum
auk þess sem námur sem grafnar eru
í fjöll eða jörð falla saman og geta
valdið skriðum, jarðvegseyðingu
og mengun í jarðvatni. Vinnsla á
dýrmætum málmum og steinefnum
skilur eftir sig tuga milljóna tonna af
úrgangsefnum, mengar vatn vegna
notkunar á sýru við vinnsluna, henni
fylgir mikil loftmengun sem hefur
slæm áhrif á heilsu fólks og dregur
úr uppskeru. Ólögleg jarðefna- og
námuvinnsla sem fer fram án eftirlits
er enn meiri mengunarvaldur.
Til dæmis er notað mikið af
brennisteinssýru og kvikasilfri við
ólöglega gullvinnslu og bæði efnin
eru gríðarlega hættuleg mönnum og
miklir mengunarvaldar í jarðvegi
og vatni.
Óbeinir áhrifavaldar
landeyðingar
Síðustu tvær aldir hefur eftirspurn
eftir gæðum lands og þjónustu
þeim tengdum aukist margfalt.
Óbeinar eða undirliggjandi orsakir
landhnignunar tengjast því lífsstíl,
efnahagskerfi og neyslumunstri
sem aftur er flókin samsetning af
lýðræðis-, stofnana-, félags- og
menningalegum þáttum. Þessir
þættir tengjast svo alþjóðaverslun
með vörur, vöruverði, auknum
fólksfjölda, innanlandsmarkaði,
eftirspurn neytenda, stjórnarháttum,
þróum samfélaga og efnahag
heimila.
Á landsvísu hafa veikburða
stjórnarhættir, óstöðugleiki, skortur
á samhæfingu, spilling og glæpir
víða verið skilgreindir sem óbeinn
áhrifavaldur landhnignunar.
Frá því á sjöunda áratug
síðustu aldar hafa viðskipti með
landbúnaðarvörur á alþjóðamarkaði
tífaldast og verslun með timbur
sjöfaldast. Ein afleiðing þessa er
að eftirspurn eftir góðu ræktunar-
og beitarlandi hefur margfaldast.
Viðskipti með auðlindir eins og
jarðveg, vatn og land eru einnig
orðin alþjóðleg. Viðskipti af
þessu tagi hafa leitt til aukningar
í landbúnaðarframleiðslu í
þróunarlöndum þar sem stjórnkerfið
er oft veikburða.
Óbeinir áhrifavaldar land-
hnignunar geta legið víðs fjarri
áhrifasvæðinu. Aukin kjötneysla
í Kína hefur leitt til aukinnar
ræktunar á soja sem fóður fyrir
svín og fiðurfé í Brasilíu. Aukin
eftirspurn eftir timbri og friðun
skóga í Kína og Finnlandi hefur leitt
til vaxandi skógarhöggs í Rússlandi
og útflutnings á timbri til Kína. Við
hrun Sovétríkjanna dró verulega
úr landbúnaði og leiddi til aukins
innflutnings á nautakjöti frá Brasilíu
til Rússlands og aukinna þarfa fyrir
beitiland í Brasilíu.
Eigendur lausafjár eru í auknum
mæli farnir að fjárfesta í landi í
dreifbýli og þar komið fram nýr
óbeinn áhrifavaldur þegar kemur
að landnýtingu. Síðustu áratugi
hefur hag smærri býla staðið ógn
vegna aukinna krafna um lægra
matarverð og aukinnar framleiðslu
verksmiðjubúa. Krafan er studd
af stórum verslanakeðjum og
innkaupamunstri neytenda. Þróunin
hefur lækkað matvælaverð og komið
sér vel fyrir efnaminni neytendur.
Lægri tekjur framleiðenda leiða
hins vegar til minni fjárfestinga og
auka líkur á sameiningu býla og
minnka líkurnar á að bændur geti
lifað af þeim tekjum sem býli gefa
af sér. Þessi þróun getur haft mikil
áhrif til aukinnar landhnignunar á
komandi áratugum þegar bændur á
minni býlum hætta búskap og flytja
í þéttbýlið.
Í dag er um 36% af öllu landi í heiminum, að Grænlandi og Suðurheimsskauts-
landinu undanskildum, nýtt til landbúnaðar.
mönnum og miklir mengunarvaldur í jarðvegi og vatni.