Bændablaðið - 14.12.2017, Blaðsíða 56

56 Bændablaðið | Fimmtudagur 14. desember 2017
Vaxandi eftirspurn eftir mat,
fóðri, eldsneyti og hrávöru eykur
samkeppni um náttúruauðlindir
og álag á land. Á sama tíma dregur
landhnignun úr afkastagetu
landsins og framboði á landi.
Drifkraftar landhnignunar eru
oftast ytri þættir sem hafa bein
og óbein áhrif á heilbrigði lands,
framleiðni þess og auðlindir, eins
og jarðveg, vatn og líffræðilegan
fjölbreytileika.
Beinir drifkraftar breytinga eru
náttúrufyrirbæri eins og jarðskjálftar,
skriður, þurrkar og flóð. Meðal þátta
sem áður töldust náttúrufyrirbæri
en teljast nú afleiðing mannlegra
athafna eru skógareyðing, framræsla
votlendis, ofbeit, ósjálfbær
landnýting og útþensla
ræktarlands, land til iðnaðar
og ör vöxtur þéttbýlis. Þessir
þættir teljast helstu ástæður
landhnignunar í dag.
Nútímaleg stjórnun
á ræktun nytjaplantna
og eldi búfjár hefur víða
leitt til uppblásturs, verri
vatnsbúskapar og samdráttar
í líffræðilegri fjölbreytni hvort
sem er ofanjarðar eða neðan. Á
sama tíma hefur námuvinnsla,
flutningakerfi, orkuvinnsla og
iðnaður sett verulega mark
sitt í landslagið og framboð á
auðlindum.
Síðastliðin hundrað ár hefur
land undir þéttbýli tvöfaldast
og gera spár ráð fyrir að slík
landnýting eigi eftir að aukast
töluvert næstu áratugina. Í dag
er nýting á landi undir borgir og
þéttbýlissvæði ekki nema 5% af
heildar landnýtingu í heiminum.
Þéttbýli er þrátt fyrir það yfirleitt
á frjósömustu svæðunum og
landi sem gefur mest af sér.
Óbein áhrif eru iðulega
undirliggjandi orsakavaldar
landhnignunar. Ólíkt beinum áhrifum
eru óbein áhrif oft flókin og samspil
margra ólíkra þátta og eiga upptök
sín fjarri svæðinu sem þeir hafa áhrif
á. Þetta getur átt við fjölgun íbúa,
hvernig landi er ráðstafað, eftirspurn
eftir neysluvörum, þjónustu,
efnahagslegan vöxt og pólitískri
stefnu þjóða og fjárfestingar.
Náttúrulegur höfuðstóll
Landhnignun er flókið ferli
sem felur í sér eitt eða allt
eftirfarandi; framleiðni jarðvegs
og gróðurþekja dregst saman og
líffræðileg fjölbreytni og þolgæði
vistkerfa minnkar. Landhnignun
er oft afleiðing slæmrar stjórnunar
á landnýtingu, þaulræktunar,
ofbeitar og rangrar nýtingar á
vatni, ofnotkunar á eiturefnum og
áburði í landbúnaði, mengunar og
námuvinnslu.
Breytingar á landnýtingu þurfa
ekki að hafa í för með sér hnignun
landgæða og geta í sumum tilfellum
verið jákvæðar og manninum til
heilla. Staðan í dag er aftur á móti
sú að vistkerfi eru víðast undir miklu
álagi vegna vaxandi eftirspurnar eftir
auðlindum. Landnýting í dag tengist
því yfirleitt hnignun líffræðilegrar
fjölbreytni og vistkerfa.
Efnahagslegar breytingar og
eftirsókn í auð hafa haft óbein áhrif
í átt til beinnar misnotkunar á landi.
Samkvæmt skilgreiningu sem sett
var fram um síðustu aldamót eru
fjögur atriði mikilvæg þegar kemur
að nýtingu lands; matur, framboð,
stuðningur og stjórnun. Af þessum
fjórum þáttum hefur framboð
markaðsgildi, til dæmis fæða, olía,
trefjar og í minna mæli afþreying
og ferðaþjónusta. Eitthvað sem
stuðningur og stjórnun hafa ekki.
Þættir eins og jarðvegsmyndun,
loftslagsbreytingar og öryggi manna
hafi í sögulegu samhengi ekki haft
neitt efnahagslegt gildi. Hagkerfið
hefur því leitt af sér hugmyndafræði
skammtímagróða og að litið sé
framhjá gildum eins og sjálfbæra
nýtingu, varðveislu og endurheimt
landgæða.
Upp úr 1990 varð breyting á og
umræða um verðmæti náttúrulegs
höfuðstóls varð áberandi. Umræðan
snerist um nauðsyn þess að leggja
viðeigandi mat á gildi vistkerfa og að
draga úr óæskilegum áhrifum manna
á náttúruna og beita heildrænni
nálgun við landnýtingu.
Þrír megin og samtengdir
þættir sem valda landhnignun eru
lífefnafræðilegir, stofnanatengdir
og þjóðhagslegir. Lífefnafræðilegir
þættir snúast um það hvernig land
er notað, stofnanatengdir þættir
ráða stefnunni þegar kemur að
landnýtingu og þjóðhagslegir þættir
stjórnast af eftirspurn og stefnu
stjórnvalda. Andrúmsloftið, gróður,
landslag og aðgengi að vatni eru
yfirleitt í forgangi þegar kemur að
ákvörðunum um hvernig nýta eigi
land. Efnahagsástand þjóða hefur
einnig mikil áhrif þegar landnýting
er ákveðin og hversu hratt breytingar
eiga sér stað. Þegar kemur að
stofnanalegum þáttum sem snúa
að landnýtingu byggja þeir oft á
sögulegum og menningarlegum arfi.
Eignaréttur og efnahagsleg aðkoma
eru einnig nátengd stofnanalegum
þáttum. Eignarhald á landi getur
verið hvati til fjárfestinga og
efnahagslegs vaxtar og góðrar
landnýtingar. Umráðaréttur er
flókin og réttindin oft orðið til eftir
mörgum form- og óformlegum
leiðum, þar á meðal menningu og
sögu. Ekki er víst að sömu lög og
reglur gildi í dreif- og þéttbýli í sama
landi. Aukin eftirspurn eftir landi á
svæðum þar sem formlegur afnota-
eða eignarréttur er ekki skilgreindur
getur valdið íbúum landsins kvíða
og auka spennu.
Leiði breyting á notkun
lands til hnignunar stafar slíkt af
mörgum ólíkum en samtengdum
svæðisbundnum og alþjóðlegum
þáttum. Á komandi áratugum
mun skortur á landi sem er ríkt
af náttúruauðlindum leiða til
samkeppni um hvernig skal nýta
það. Flokka má megin áhrifavalda
hnignunar lands í tvennt, beina og
óbeina þætti. Beinir áhrifavaldar
eru mannlegar athafnir sem tengjast
breytingum á landi vegna nýtingar
þess. Óbeina þætti er erfiðara að
greina og mæla og verður að leggja
mat á áhrif þeirra út frá félags- og
efnahagslegum forsendum.
Beinir áhrifavaldar
landhnignunar
Áætlað er að á hverju ári tapist, á
heimsvísu, milli ein til sex milljón
hektarar af landi vegna hnignunar.
Tölurnar sýna stærð vandans og um
leið nauðsyn þess að afla nákvæmari
upplýsinga um umfang hans.
Helstu ástæður hnignunar
náttúrulegs lands eru landbúnaður
og skógarnytjar, þéttbýlismyndun,
uppbygging innviða í þéttbýli,
orkuframleiðsla og námuvinnsla.
Landbúnaður og skógarnytjar
Landnýting fer mest fram á landi
sem nytjað er til landbúnaðar.
Í dag er um 36% af öllu landi
í heiminum, að Grænlandi
og Suðurheimsskautslandinu
undanskildum, nýtt til land-
búnaðar. Land sem tekið er undir
landbúnaðarframleiðslu fer sífellt
stækkandi og aðallega á kostnað
náttúrulegra skóga og engja. Um
þessar mundir gætir þessa mest
í hitabeltinu og veldur miklu
tjóni á náttúrunni og dregur úr
líffræðilegum fjölbreytileika.
Talið er að hnignun landgæða hafi
átt sér stað í um einum fimmta af
skógum og ræktunarlandi í latnesku
Ameríku og á eyjum Karíbahafsins
vegna framleiðslu á nautakjöti,
sojabaunum og pálmaolíu.
Þrátt fyrir að land til landbúnaðar
haldi áfram að aukast er útþensla
þess minni en land sem tapast
vegna landhnignunar. Lands sem
er yfirgefið vegna uppblásturs,
taps á næringarefnum og aukins
saltmagns í jarðvegi. Fólk yfirgefur
einnig land vegna pólitísks óróa
og af efnahagslegum ástæðum.
Aukin vélvæðing og notkun
efna í landbúnaði eins og niturs,
fosfór, skordýra- og illgresiseiturs
hefur valdið tímabundinni
uppskeruaukningu. Á sama tíma
hefur aukin efnanotkun haft verulega
neikvæð áhrif á jarðveg, vatnsgæði
og vistkerfið sem til lengri tíma
ógnar matvælaöryggi íbúa jarðar.
Yfirgefin landbúnaðarsvæði er
flokkað sem ein gerð landhnignunar
AUÐLINDIR&UMHVERFISMÁL
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Global Land Outlook – III. kafli „Drifkraftar breytinga”:
Hnignun landgæða og aukin ásókn í náttúruauðlindir