Bændablaðið - 13.12.2018, Blaðsíða 7

Bændablaðið | Fimmtudagur 13. desember 2018 7
LÍF&STARF
F yrir stakan hálfvitahátt leiddi ég að því líkum að fyrstu þrjár vísurnar í síðasta þætti væru eftir Pétur
Pétursson lækni á Akureyri.
Þátturinn var einvörðungu helgaður
70 ára afmæli Gylfa Gunnarssonar,
útgerðarmanns í Grímsey. Þegar gjör er
að gáð og skár var skoðað, þá reyndust
afmælisvísurnar þrjár ríkar af vinsemd og
góðum óskum til handa afmælismanninum,
og gátu því tæplega verið Péturs.
Vísurnar þrjár eru enda eftir Jóhannes
á Gunnarsstöðum.
Þessi dægrin geysist um netheima
ljóðkorn eftir Jónas Friðrik Guðnason,
hagyrðing á Raufarhöfn. Ljóðið nefnir
Jónas „Selbiti“, og er viss hátíðarblær á
kvæðinu, sem er vel við hæfi.
Ekki þarf Selbiti frekari skýringa með:
Í nápleisi skammt frá Norðurpól,
í nístingsgaddi rétt fyrir jól,
í gráleitri skímu frá svikasól
er selur á hjóli að færa stól.
Hann tuðar um kuntur og kramardýr
og kerlingarveröld sem öfugt snýr.
Og hvað hann er sjálfur hress og hlýr
og heiðarlegur og góður fýr.
Og veit að þegar hann völdum nær,
(sem víst hefði átt að ske í gær)
bönnuð verða öll blaðafól
og bannsett upptökusímatól.
Og svo verður flutt í skattaskjól,
þau skemmtilegustu heims um ból.
Og miðfótar- haldin mögnuð jól
við máttuga geisla frá eigin sól.
Ingólfur Ómar Ármannsson fær svo
lokakveðskap þessa þáttar. Hér birtast nýjar
hugrenningar hagyrðingsins um þá hátíð
sem að höndum fer:
Skuggar byrgja hlíð og hól
hnígur sól til viðar.
Senn við höldum heilög jól
hátíð ljóss og friðar.
Mánaljósin leiftra skær
lýsa grund og ögur.
Hélublóm á glugga grær
glitrar mjallarkögur.
Stafar ljóma stjörnuher,
storð er klakabundin.
Frið og gleði færir mér
fögur jólastundin.
Kærleiksríku gildin góð
glæða sálarkynni.
Mannúð vex og vonarglóð
vermir hjartans inni.
Hátíð jóla heims um ból
hýrgar gleðibraginn.
Lyftast fer á lofti sól
og lengja tekur daginn.
Og svo fylgir matseðill með í vísum Ingólfs
Ómars:
Kæstan ilm í koti finn,
kviknar bros á trýni.
Skötu treð í túla minn
og teyga staup af víni.
Jólakrásir mikils met,
möndlugraut og súpur,
svínahrygg og hangiket,
hreindýr, önd og rjúpur.
Eintóm leti aftrar mér,
allra síst er natinn.
Vambsíður nú orðinn er
eftir jólamatinn.
Dofnar glóðin hjartahlý,
hjúpar myrkrið bólin.
Bráðum skríð ég bólið í,
búinn að rota jólin.
Með jóla- og nýárskveðjum,
Árni Geirhjörtur.
Umsjón:
Árni Geirhjörtur Jónsson
kotabyggð1@gmail.com
MÆLT AF
MUNNI FRAM
Tilraunastöðin að Keldum fagnar 70 ára afmæli:
Merkilegt rannsóknarstarf
á mæði-visnuveirunni
– Sjúkdómurinn upprættur á Íslandi, en hafði áður valdið gríðarmiklum skaða
Tilraunastöð Háskóla Íslands í meinafræði að
Keldum fagnar 70 ára starfsafmæli á árinu.
Af því tilefni var haldinn afmælisfagnaður
þann 22. nóvember í húsakynnum
stöðvarinnar að Keldnavegi 3. Valgerður
Andrésdóttir, sameinda erfðafræðingur
á Keldum, flutti fræðsluerindi um sögu
mæði-visnurannsókna á Keldum síðustu
70 árin. Þar hefur verið safnað saman
mestu upplýsingum í heimi, um þennan
veirusjúkdóm í sauðfé, auk þess sem þar
er talin vera besta aðstaðan til rannsókna
á honum.
Að sögn Valgerðar er mæði-
visnusjúkdómurinn hæggengur; langur tími
líður frá sýkingu og þar til sjúkdómseinkenni
koma fram. „Þessi flokkur veira nefnist
lentiveirur og tilheyrir HIV, eða alnæmisveiran,
einnig þessum flokki. Raunar hafa rannsóknir
á mæði-visnuveirunni nýst til skilnings á HIV
og hafa rannsóknir á veiruvörnum gegn mæði-
visnuveiru leitt í ljós nýja gerð veiruvarna sem
geta nýst í baráttunni við HIV,“ segir Valgerður.
Barst með karakúlkyni
frá Þýskalandi 1933
„Mæði-visnuveira barst til landsins með
innflutningi á fé af karakúlkyni árið 1933. Þetta
var upp úr kreppunni miklu og var ætlunin að
hefja skinnaframleiðslu, en skinn af nýfæddum
lömbum af þessu kyni eru notuð í svokallaðan
persneskan pels, sem var mikið í tísku.
Þetta fé kom úr vottaðri heilbrigðri
hjörð á tilraunabúi í Þýskalandi og var haft
í einangrun í tvo mánuði. Samt sem áður
komu upp á næstu árum nokkrir sjúkdómar
sem voru áður óþekktir hér á landi og mátti
rekja til karakúlfjárins. Þeirra á meðal voru
mæði sem er lungnabólga og visna sem er
heilabólga. Veiran reyndist vera bráðsmitandi,
en sjúkdómseinkenni komu ekki fram fyrr
en eftir langan meðgöngutíma, eða 2–3 ár.
Veiran hafði því dreifst á allstóru svæði áður
en hún greindist. Fljótlega var svo komið að
árleg afföll í sýktum hjörðum voru 20–30
prósent og gekk svo ár eftir ár – og leit út
fyrir að sauðfjárbúskapur legðist af á stórum
hluta landsins. Var þá farið út í harkalegan
niðurskurð til þess að útrýma veirunni og það
tókst að lokum. Faraldsfræðilegar rannsóknir
benda til þess að aðeins tveir innfluttir hrútar
hafi verið sýktir, en áður en yfir lauk höfðu
hundrað þúsund fjár drepist úr veikinni og
650 þúsund að auki verið skorin niður. Þessi
barátta tók um 25 ár,“ segir Valgerður um
sögu mæði-visnu og skaðann sem veiran olli
hér á landi.
Nýtist sem módel fyrir HIV
„Ég kom fyrst að Keldum í sumarstarf árið
1971, en hef unnið þar síðan 1985. Það
voru stundaðar grunnrannsóknir á mæði-
visnuveiru alveg frá upphafi. Á grundvelli
þessara rannsókna setti Björn Sigurðsson,
sem var fyrsti forstöðumaður Keldna, fram
kenningar um hæggenga smitsjúkdóma sem
vöktu heimsathygli. Veiran var fyrst einangruð
og skilgreind á Keldum, og er alþjóðlegt heiti
hennar maedi-visna virus.
Rannsóknirnar beindust einkum að því
að rannsaka eðli veirunnar og samskipti við
hýsilinn auk meingerðar. Seinna tókst að klóna
veiruna hér og var þá hægt að beita erfðatækni
í frekari rannsóknum. Á síðustu árum hefur
komið í ljós að mæði-visnuveiran nýtist sem
módel fyrir HIV sem nú er mest rannsökuð af
öllum veirum, en þó er langt frá því að öll kurl
séu komin þar til grafar. Enn hefur hvorki tekist
að finna bóluefni við veirunni né lækningu.
Þeir sem sýkjast þurfa að taka lyf alla ævi til
að halda veirunni í skefjum, en læknast aldrei.
Enn er því þörf á rannsóknum á eðli þessara
veira,“ segir Valgerður.
Merk saga mæði-visnurannsókna á Keldum
Valgerður segir að Keldur sé sá staður í
heiminum þar sem mest vitneskja er um þessar
veirur og best aðstaða til að rannsaka þær. „Þar
er gagnreynt kerfi til að rækta veiruna, mótefni
hafa verið búin til í áranna rás gegn ýmsum
hlutum hennar, og til er safn sýna, frosinna og
fixeraðra sem hægt er að taka upp áratugum
seinna þegar nýjar aðferðir og nýjar spurningar
vakna.“
Veiran útbreidd um allan heim
Að sögn Valgerðar er veiran mjög útbreidd í
Evrópu – og raunar um allan heim. Óvarkárni
varðandi innflutning á búvörum geti verið
íslenskum landbúnaði skaðlegur. Hún kannaði
nýverið hvort hún myndi finna veiruna í
frönskum sauðaosti sem hún keypti í búð hér
á landi. „Erfðaefni veirunnar fannst í ostinum,
en gera má ráð fyrir að veiran hafi ekki verið
lifandi, þar sem osturinn var gerilsneyddur.
Mæði-visna er líklega eitt skýrasta dæmið sem
við höfum um það hve næmt og berskjaldað
íslenskt búfé getur verið fyrir sjúkdómum
sem eru landlægir í öðrum löndum án þess
að nokkuð sé eftir þeim sé tekið. Mæði-
visnuveiran er landlæg í Evrópu, Ameríku,
Asíu og Afríku og veldur litlum einkennum
í erlendum fjárkynjum. Í Frakklandi, Spáni
og Ítalíu eru 50–100 prósent hjarða sýktar.
Ég held að það væri mjög óráðlegt að leyfa
innflutning á hráu kindakjöti til Íslands frá
þessum löndum, því eins og dæmin sanna
þá þyrfti ekki nema ein kind að sýkjast til að
valda ómældu tjóni.“ /smh
Myndir / smh