Bændablaðið - 13.12.2018, Síða 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 13. desember 201836
Opinber afskipti af verðlagningu
á afurðum landbúnaðarins á sér
langa sögu hér á landi og nær hún
allt aftur á fjórða áratug síðustu
aldar. Afurðasölulögin sem sett
voru árið 1934 ollu harðvítugum
deilum, einkum mjólkursölulögin
sem sett voru til að koma skipulagi
á markað fyrir mjólkurafurðir.
Um þær deilur má lesa í 3. bindi
Landbúnaðarsögu Íslands.
Tilgangur laganna var þríþættur
hvað mjólkina varðaði: Að draga úr
sölu- og dreifingarkostnaði, að hindra
offramboð mjólkur og að tryggja
öryggi og heilnæmi vörunnar með
gerilsneyðingu. Meginatriði laganna
voru eftirfarandi:
1. Skipting landsins í sölusvæði,
þar sem framleiðendum var
óheimilt að selja mjólk út fyrir
sitt sölusvæði.
2. Álagning verðjöfnunargjalds á
neyslumjólk og rjóma sem varið
skyldi til uppbótar á vinnslumjólk.
Mjólk sem framleidd var á
ræktuðu landi innan sama
kaupstaðar var undanþegin
verðjöfnunargjaldinu.
3. Skipan fimm manna verðlags-
nefndar innan hvers sölusvæðis,
skipuð fulltrúum mjólkurbúa á
svæðinu, fulltrúa sveitarstjórnar
og oddamanns sem skipaður var
af landbúnaðarráðherra, skyldi
ákveða mjólkurverð á hverju
sölusvæði.
4. Að öll mjólk skyldi gerilsneydd.
5. Að ríkisstjórnin skyldi skipa
mjólkursölunefnd fyrir allt
landið, til að hafa á hendi stjórn
mjólkursölumála samkvæmt
lögunum. Í nefndina skyldi
Mjólkurbandalag Suðurlands
skipa tvo fulltrúa, Samband
íslenskra samvinnufélaga einn
mann, bæjarstjórn Reykjavíkur
einn mann og Alþýðusamband
Íslands einn mann og ráðherra
landbúnaðarmála tvo menn og
var annar þeirra formaður.
Í krafti laganna var svo
Mjólkursamsalan í Reykjavík stofnuð
og tók hún til starfa 15. janúar 1935,
einungis átta dögum eftir að lögin
voru endanlega staðfest á Alþingi.
Með stofnun Framleiðsluráðs
landbúnaðarins árið 1947 var
verðlagsmálum landbúnaðarins
komið í það horf sem það hefur verið
lengst af síðan þá, eða eins og segir
í lögum 94/1947 „Við útreikning
framleiðslukostnaðar og verðlagningu
á söluvörum landbúnaðarins á
innlendum markaði í heildsölu og
smásölu skal samkvæmt ákvæðum 4.
gr. byggt á verðgrundvelli, sem fenginn
er með samkomulagi milli þriggja
fulltrúa. sem tilnefndir eru af stjórn
Stéttarsambands bænda, og þriggja
fulltrúa frá þessum félagssamtökum
neytenda: Alþýðusambandi Íslands,
Landssambandi iðnaðar manna,
Sjómannafélagi Reykjavíkur.
Nefndinni til aðstoðar eru
hagstofustjóri og formaður
búreikninga skrifstofu landbúnaðar-
ins. Verði samkomulag með öllum
nefndar mönnum, er það bindandi.
Af þessu má ráða, að aðkoma
verkalýðshreyfingarinnar að
verðlagningu mjólkur á sér langa
sögu en ef marka má yfirlýsingu
launþegahreyfingarinnar frá í maí
2018, hefur hún endanlega sagt sig
frá því verkefni að tilnefna fulltrúa í
verðlagsnefnd búvara. Þar með lýkur
vegferð sem staðið hefur í rúmlega
80 ár.
Átján ára verðlagsgrundvöllur
Núgildandi verðlagsgrundvöllur
kúabús tók gildi í ársbyrjun 2001,
fyrir réttum átján árum. Leysti hann
af hólmi verðlagsgrundvallarbú sem
var 22 kýr og framleiddi innan við
80.000 lítra. Forsendur núgildandi
grundvallar eru þó eldri en sumarið
1998 hafði einn höfunda þessa pistils
þann starfa á bútæknideild RALA
sem þá var, að gera vinnumælingar hjá
bændum við mjaltir, heyskap og ýmis
önnur búverk. Mörg af þeim fjósum
sem mælingarnar fóru fram í eru enn
í framleiðslu en þeim hefur öllum
verið breytt í grundvallaratriðum,
með vinnuhagræðingu og aukna
gripavelferð að leiðarljósi.
Núverandi grundvallarbú
framleiðir 188.000 ltr mjólkur og
gerir ráð fyrir að til þess þurfi 40 kýr.
Þegar grundvöllurinn tók gildi árið
2001 þótti það mjög stórt, en þá var
meðalinnlegg kúabúa hér á landi tæpir
110.000 lítrar á ári og meðalársnyt
skv. skýrsluhaldi 4.894 kg. Árið
2017 var meðalinnleggið komið í
260.000 lítra og ársnytin var 6.159
kg. Stækkun búanna á tímabilinu er
því tæp 140% og afurðaaukningin
á hverja kú er 25%. Þegar rýnt er í
einstaka liði grundvallarins kemur
ýmislegt fróðlegt í ljós. Til dæmis
er vinnuliður hans rúmlega 91 kr/ltr,
eða meira en sem nemur núgildandi
lágmarksverði mjólkur eins og það
leggur sig.
Við blasir því að kostnaðar-
samsetning og aðfanga notkun kúabúa
hefur gerbreyst á undanförnum árum,
samhliða aukinni tæknivæðingu og
mikilli stækkun búanna. Efast má um
að núverandi grundvöllur sé lengur
„bú af hagkvæmri stærð“ eins og
segir í búvörulögunum. Nýkjörinn
stjórnarformaður Auðhumlu svf.
lýsti þeirri skoðun sinni í viðtali
við Bbl. 26. september sl. að
mjólkurverð til bænda væri of lágt.
Þar segir hann ennfremur „miðað við
verðlagsgrundvöll kúabúa þá erum
við að fá of lágt verð en hann er
tæpar 11 milljónir í mínus miðað við
nýjustu útreikninga. Þessar forsendur
varðandi grundvallarbúið eru reyndar
í endurskoðun og verður fróðlegt að
sjá hvað kemur út úr því.
Aukinn innflutningur er síðan
byrjaður að mynda verðþrýsting
á ákveðna vöruflokka sem verður
krefjandi að glíma við“. Vandséð
er hvernig þetta tvennt getur farið
saman og þar með hvaða tilgangi
endurskoðun verðlagsgrundvallar
þjónar í því umhverfi sem þarna er
lýst. Hitt er brýnna, að samtök bænda
og félög í þeirra eigu geri gangskör
að því að afkoma framleiðenda og
nýting aðfanga sé vöktuð, eins og gert
er ráð fyrir í núgildandi samningi um
starfsskilyrði nautgriparæktar.
Af því að árið 1998 er nefnt hér
að framan, má bæta því við að það
ár voru sauðfjárafurðir verðlagðar í
síðasta skipti samkvæmt þáverandi
verðlagsgrundvelli sauðfjárbús, 400
vetrarfóðruðum kindum. Ástæðan var
m.a. sú að afurðastöðvar stóðu ekki
lengur undir lágmarksverðinu vegna
aukinnar samkeppni á kjötmarkaði og
breytinga á neysluvenjum landsmanna.
Það markaði upphafið að endalokum
kvótakerfis í kindakjötsframleiðslu.
Dýrt misvægi
Ein stærsta áskorun opinberu
verðlagningarinnar á ákvörðum
lágmarksverðs til bænda, er hið mikla
misvægi á neyslu helstu efnaþátta
mjólkurinnar, fitu og próteins. Þetta
misvægi er nú 15 milljónir lítra, fitunni
í hag og hefur aldrei verið meira.
Tilvitnun í ársskýrslu forstjóra MS
fyrir árið 2017, þar sem hann sagði
m.a. að „MS er í raun að tapa um 790
milljónum króna á síðustu 13 milljón
lítrunum sem fyrirtækið kaupir innan
greiðslumarks. Ljóst er að MS getur
ekki til lengdar tekið á sig þennan
kostnað eða hækkað verð á öðrum
vörum til neytenda til þess að standa
straum af kostnaðinum“ skal hér
áréttuð. Þrátt fyrir mikil fundahöld í
haust hafa enn ekki komið fram neinar
tillögur um hvernig skuli tekið á þessu
viðfangsefni þegar þessi pistill er
ritaður í fyrstu viku desembermánaðar
og eru aðeins nokkrir dagar í að nýtt
verðlagsár hefjist. Það rennir stoðum
undir þá kenningu að slá eigi þessum
vanda enn um sinn á frest.
Að fleyta rjómann
Annað snúið viðfangsefni fyrir
mjólkuriðnaðinn er hið feikilega
misræmi í framlegð einstakra vara
sem bundnar eru verðlagsákvæðum.
Þar eru rjómi og smjör augljósustu
dæmin. Opinbert heildsöluverð á
rjóma er 918 kr/ltr og í líter af rjóma
þarf fitu úr ca. 9-10 lítrum af mjólk.
Heildsöluverð á 1 kg af smjöri er 834
kr/kg og í það þarf fitu úr rúmlega
20 lítrum af mjólk. Það kemur því
ekki á óvart að nær allir þeir aðilar
sem stunda úrvinnslu á mjólk hafa
framleitt rjóma en aðeins einn aðili
framleiðir smjör. Ostur er dæmi
um framlegðarháa vöru en á þeim
markaði er fyrirsjáanleg verulega
aukin samkeppni með tilkomu
tollasamnings Íslands og ESB. Sú
samkeppni mun gera það enn snúnara
fyrir mjólkuriðnaðinn að standa undir
lágmarksverði til bænda en orðið er.
Útilokað er að bregðast við aukinni
samkeppni á kvikum markaði með
slíkt fyrirkomulag verðlagningar á
megin þunga afurðanna.
Verðlagning óháð afkomu
Undanfarna áratugi hefur afurðaverð
til kúabænda ekki tekið mið af
afkomu þess sem markaðsfærir
afurðirnar. Sú mikla hagræðing sem
orðið hefur í mjólkuriðnaðinum á
undanförnum árum, hefur að miklu
leyti skapað það svigrúm sem verið
hefur til leiðréttingar á afurðaverði
til bænda. Sú hagræðing er að mestu
leyti búin og færð hafa verið rök
fyrir því að þar hafi að einhverju
leyti verið gengið of langt, með því
að skerða verulega getu iðnaðarins
til nauðsynlegrar endurnýjunar.
Tæplega verður undan því vikist öllu
lengur að koma á aukinni tengingu
milli afkomu mjólkuriðnaðarins og
afurðaverðs til bænda.
Fyrirmynd úr öðrum greinum
Í gildandi samningi um starfsskilyrði
nautgriparæktar sem undirritaður
var 19. febrúar 2016 segir svo um
verðlagningu: „Opinber aðili skal setja
markaðsráðandi afurðastöð tekjumörk
á innlendum markaði. Tekjumörk
skulu taka mið af breytilegum og
föstum kostnaði auk arðsemi sem
skilgreind er af opinberum aðila.
Bókhaldslegur aðskilnaður skal
vera á innlendri og erlendri starfsemi
markaðsráðandi afurðastöðvar“. Slík
tekjumörk eiga sér fyrirmynd í öðrum
geirum samfélagsins, s.s. raforku og
fjarskiptum. Aðalfundur LK 2018
samþykkti áskorun til stjórnar um að
ljúka útfærslu tekjumarkaleiðarinnar,
á stjórnarfundi Landssambands
kúabænda þann 30. maí sl. var
samþykkt ályktun og hljóðar sá hluti
hennar sem snýr að verðlagningu svo:
„Stjórn LK telur ljóst að ójafnvægi í
sölu á prótein- og fitugrunni verði
ekki mætt öðruvísi en með nokkrum
samverkandi aðgerðum. Sem fyrsta
skref þarf að útfæra og virkja 12.
grein samnings um starfsskilyrði
nautgriparæktar, þar sem kveðið er
á um breytt umhverfi verðlagningar.
Með því að veita afurðastöðvum
heimild til þess að verðleggja vörur
sínar út á markað, innan ákveðinna
tekjumarka, má ætla að staða
iðnaðarins taki miklum breytingum
til hins betra. Leggur stjórn LK
höfuðáherslu á að þessi leið nái
fram að ganga. Samhliða þessu þarf
að ráðast í markaðs- og söluátak á
próteinríkum vörum.“ Undir þessa
LESENDABÁS
Verðlagning í vanda
Baldur Helgi Benjamínsson. Jóhann Nikulásson. Sigurður Loftsson.