Bændablaðið - 07.05.2020, Síða 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 7. maí 202038
SAUÐFÉ&GRÓÐUR
Sauðfjárbeit og gróðurbreytingar
á afrétti Hrunamanna
Frá landnámi hefur gróðri hnign-
að verulega á landinu, ekki síst
á neðanverðu hálendinu og þá
einkum innan gosbeltisins. Þar er
nú að finna víðáttumikil örfoka
svæði sem áður voru klædd gróðri.
Ástæður þessara breytinga
hafa verið raktar til óhagstæðara
veðurfars, eldvirkni og til margs
konar umsvifa mannsins, ekki síst
búfjárbeitar. Í marga áratugi hefur
Landgræðslan unnið að uppgræðslu
á hálendinu og einnig hafa bænd-
ur og ýmsir áhugamenn grætt upp
illa farið land á afréttum. Á síðustu
árum er sífellt meiri áhersla lögð á
að landnýting verði sjálfbær þannig
að gróður aukist, jarðvegur byggist
upp og að meðferð lands stuðli að
bindingu kolefnis. Raddir sem krefj-
ast þess að illa farið land verði friðað
fyrir beit verða sömuleiðis stöðugt
háværari.
Hér verður gefið yfirlit yfir
aðstæður á afrétti Hrunamanna í
Árnessýslu og fjallað um gróður-
breytingar sem þar hafa orðið á
undanförnum áratugum, áhrif sauð-
fjárbeitar á gróður og nokkrar sviðs-
myndir dregnar upp um uppgræðslu
og meðferð lands í afréttinum og
hvernig æskilegt sé að standa að
verki í náinni framtíð.
Ástand afréttar
Afréttur Hrunamanna, sem er um
1.000 km2 að stærð, liggur á gos-
belti landsins (1. mynd). Líkt og á
mörgum afréttum innan þess hafa
stór svæði orðið gróður- og jarð-
vegseyðingu að bráð. Afrétturinn
er þó mun betur gróinn en margir
afréttir á gosbeltinu. Þetta kemur
vel fram á gervitunglamyndum
og gróður- og vistgerðakortum.
Athuganir benda til þess að eyðingin
hafi staðið lengi en kortin sýna að
um 80 km2 neðan 500 m hæðar-
marka eru nú örfoka. Það samsvarar
um fimmtungi af því landi sem
liggur undir þeim hæðarmörkum.
Samhliða rofinu hafa þarna orðið
miklar gróðurbreytingar. Birkileifar,
sem enn finnast á nokkrum stöðum,
leifar af kolagröfum og fornleifar-
annsóknir benda eindregið til þess að
birkiskógur eða kjarr hafi áður verið
ráðandi gróður á stórum svæðum
sem nú eru örfoka neðan 300 m
hæðarmarka. Miðað við núverandi
gróðurskilyrði, svo sem hita, úrkomu
og landslag, má ætla að samfelldur
gróður eigi að geta þrifist á flestum
svæðum í afréttinum undir 500 m
hæð.
Frá því um 1980 hefur hlýnað
talsvert á landinu og hafa rannsókn-
ir sýnt að hlýnunin er einna mest
á norðvesturhluta landsins. Ætla
má að á þessum tíma hafi hlýn-
að töluvert á afrétti Hrunamanna.
Ársúrkoma verður að teljast ríkuleg
en í afréttinum er hún víðast hvar
yfir 1200 mm á ári.
Beit í afrétti og fjárfjöldi
Líklegt er að Hrunamannaafréttur
hafi verið nýttur til sauðfjárbeitar
um aldir og jafnvel frá landnámi.
Hversu mikil beitin hefur verið er
hins vegar ekki þekkt. Allgóðar
upplýsingar eru þó til um fjárfjölda
í Hrunamannahreppi frá 1885 sem
staðfesta að hann hefur verið breyti-
legur. Fyrir 1900 voru um 5.000
kindur á vetrarfóðrum í hreppnum en
þeim fjölgaði síðan talsvert og voru
um 8.500 árið 1925. Þá fór þeim
fækkandi og vegna niðurskurðar var
fé fæst um 1950, eða um 3.200 fjár.
Eftir fjárskipti 1951–1952 fjölgaði
fé að nýju og varð flest um 1980, eða
9.200 talsins. Síðan hefur fé fækkað
og var fjöldi á vetrarfóðrum árið
2015 um 4.200.
Tölur um fjárfjölda í afrétti eru
ekki eins vel þekktar en um 1980
var fé einna flest og hafa eldri fjár-
bændur í hreppnum áætlað að þá
hafi verið á fjalli 12–13 þúsund fjár.
Nákvæmari upplýsingar frá síðustu
árum benda til verulegrar fækkunar
í afrétti en sumarið 2015 er talið að
fjöldi fjár hafi verið 5.000 og árið
2019 4.200 talsins.
Hver eru áhrif sauðfjárbeitar?
Óhætt er að fullyrða að áhrifin
fara mikið eftir því hversu þung
beitin er, en einnig hvenær beitt er,
hversu lengi og hvers konar land
er beitt. Áhrifin verða einkum með
þrennum hætti, í fyrsta lagi með
blaðskerðingu, þ.e. þegar plöntur eru
bitnar og hlutar þeirra fjarlægðir, í
öðru lagi hefur beit áhrif á flutning
og hringrás næringarefna og í þriðja
lagi vegna traðks sem getur haft áhrif
á gróður og jarðvegsyfirborð.
Yfirleitt er það hamlandi fyrir
plöntur þegar bitið er af þeim.
Lostætar tegundir eru valdar úr
gróðri og þegar fer að sneiðast um
þær í haganum fer féð að bíta aðrar
sem ekki eru eins „bragðgóðar“.
Beit á eftirsóttum tegundum getur
því orðið veruleg þótt beitarþungi
sé lítill, þ.e. tiltölulega fáar skepn-
ur á flatareiningu. Þær plöntur sem
ekki eru bitnar fá meira rými og vaxa
betur fyrir vikið. Þannig getur beit
haft mikil áhrif á tegundasamsetn-
ingu þótt beitarþungi sé fremur lítill.
Áhrifin fara einnig eftir næringará-
standi jarðvegs. Á melum og öðrum
svæðum þar sem jarðvegur er nær-
ingarsnauður eiga plöntur erfitt með
að bæta sér það upp sem tapast við
beitina. Sé jarðvegur næringarríkur
gegnir hins vegar öðru máli. Beit
á melum getur því verið verulega
hamlandi fyrir gróður þótt fé sé fátt á
meðan sami fjárfjöldi hefur lítil áhrif
á gróður í næringarríkum jarðvegi.
Almennt er talið að beit verði til
þess að hraða hringrás næringarefna
í vistkerfum en á beittu landi flytj-
ast næringarefni hraðar úr gróðri til
jarðvegs (með taði og þvagi) en á
friðuðu. Það má því segja að beitin
valdi því að gróðurvélin gangi hrað-
ar. Á beittu landi flytjast næringar-
efni einnig auðveldar milli svæða,
svo sem með taði og þvagi, en á
óbeittu landi. Auk þess getur sauð-
fé dreift fræi sumra plöntutegunda
á nýja staði, annaðhvort innvortis
eða útvortis.
Þriðji þátturinn sem rétt er að
nefna er traðkið en áhrif þess hafa
lítið verið rannsökuð hér á landi.
Traðk getur t.d. haft gríðarlega mikil
áhrif á hvort fræ ná að safnast fyrir
og spíra, sérstaklega þar sem land
er að rofna, svo sem á moldum og
í rofjöðrum.
Rétt er að taka fram að það sem
hér hefur verið sagt á við um hóf-
lega beit. Verði beitin hins vegar of
mikil geta áhrifin orðið allt önnur og
alvarlegri fyrir vistkerfið.
Uppgræðsla
Eins og á mörgum afréttum lands-
ins geisaði mikil jarðvegseyðing á
Hrunamannaafrétti fram yfir miðja
síðustu öld. Til að stemma stigu
við eyðingunni var árið 1970 sett
upp landgræðslugirðing suðvest-
ast í afréttinum (1. mynd). Í fyrstu
var þar bæði borið á lítt gróið land
og gamalgróið með flugvél í sam-
vinnu sveitarstjórnar hreppsins og
Landgræðslu ríkisins. Sauðfé var
hleypt inn í girðinguna síðsumars
til að létta á beit í afrétti.
Vorið 1992 voru markmið upp-
græðslu endurskoðuð og fyrir-
komulagi breytt. Ekki var lengur
borið á til að létta á beit í afrétti en
megináhersla lögð á að stöðva rof
og græða upp moldir. Í framhaldi
var dreifingu með flugvél hætt og
girðingin friðuð fyrir beit. Farið
var að græða upp land bæði á frið-
uðu landi innan girðingar og beittu
landi utan hennar. Bændur og aðrir
áhugamenn um uppgræðslu tóku nú
í fyrsta sinn beinan þátt í aðgerðum.
Aðgerðir hafa verið margs konar.
Á beittu landi hefur tilbúnum áburði
verið dreift, grasfræi sáð, heyi dreift
í rofabörð og á mela. Kjötmjöli og
búfjáráburði hefur sömuleiðis verið
dreift í litlum mæli. Á friðuðu landi
hefur, auk dreifingar á heyi, grasfræi
og tilbúnum áburði, verið sáð birki.
Einnig hefur víði, hvítsmára og
lúpínu verið plantað og seyru dreift.
Á uppgræðslusvæðunum hefur
víða tekist að stöðva hraðfara rof
og auka gróðurþekju verulega. Á
síðustu 10–15 árum hefur verið
unnið að uppgræðslu á um 6,2
km2 sem er um 8% af örfoka landi
neðan 500 m hæðarmarka (1. mynd).
Mikið af því landi sem ekki hefur
enn verið tekið til uppgræðslu er
óaðgengilegt en það liggur langt
frá vegum og slóðum og verður því
ekki auðveldlega grætt upp með
hefðbundnum aðferðum. Það er þó
bót í máli að á síðustu áratugum
hefur land víða gróið upp utan
uppgræðslusvæða án þess að nokkuð
hafi verið gert.
Sjálfgræðsla
Við Heygil á Hrunamannaafrétti
hefur greinarhöfundur rannsakað
gróður og fylgst með gróður-
breytingum frá árinu 1981 í tutt-
ugu 10x10 m föstum gróðurreitum
sem lagðir voru út á land sem í
upphafi var á mismunandi stigum
rofs og endurgræðslu (1. mynd).
Fjórtán reitir eru á beittu landi en
sex voru girtir af og friðaðir fyrir
beit. Í reitunum hafa ýmsir jarð-
vegs- og gróðurþættir verið mældir,
m.a. heildargróðurþekja, þekja
einstakra æðplöntutegunda og jarð-
vegsþykknun. Þegar rannsóknirnar
hófust við Heygil var þarna mikil
gróðureyðing, háar torfur, opnir
rofjaðrar og mikill uppblástur úr
moldum og rofabörðum. Þá var
fjárfjöldi í hámarki í afréttinum og
gróður mikið bitinn.
Niðurstöður mælinga í reitunum
sýna að verulegar gróðurbreytingar
hafa orðið á þessu svæði og á það við
um allar landgerðir sem kannaðar
voru, þ.e. moldir, mela og gamal-
Sigurður Hjalti Magnússon
gróðurvistfræðingur
Greinarhöfundur, Sigurður H. Magnússon gróðurvistfræðingur, við rann-
sóknir á hálendinu.
1. mynd. Hrunamannaafréttur, sem er um 1000 km² að flatarmáli, er á suðvesturhálendinu austan Hvítár. Hæð yfir
sjó er frá um 250 m suðvestast í afrétti upp í 1488 m í Kerlingarfjöllum; 500 m hæðarlína er sýnd með gráum lit.
Landgræðslugirðing suðvestast í afrétti er merkt með svartri línu. Helstu rofsvæði eru sýnd í rauðum lit en upp-
græðslusvæði græn. Rannsóknasvæðið við Heygil er merkt sem gulur punktur.