Bændablaðið - 19.03.2020, Blaðsíða 32

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. mars 202032
MATVÆLI&MARKAÐSMÁL
UTAN ÚR HEIMI
Á Hjaltlandseyjum má finna
örnefni nánast á íslensku frá
búsetu víkinga og Norðmanna.
Eldri eru þó minjar um pikta, sem
byggðu eyjarnar þegar víkingar
mættu á svæðið. Elsta merkið
um byggð er rúmlega 6000 ára
gamall sorphaugur, svo það er
greinilega ekki nýtt vandamál að
úrgangurinn okkar sé lengi að
hverfa.
Á Orkneyjum var norrænt
mál talað í fleiri aldir. Finna má
þar Sigurða, Ingur, Rögnvalda
og Ragnhildar. Aðlögun yrði því
auðveld. Í Kirkjuvogi (Kirkwall) á
Orkneyjum má finna dómkirkjuna
Magnúsarkirkju.
Veggjakrot Víkinga
Orkneyinga saga segir okkur að
Kali (Rögnvaldur) Kolsson byggði
kirkjuna í nafni Magnúsar móður-
bróður síns til að tryggja sér jarls-
dæmið. Stór kosningaloforð eru
því greinilega ekki ný af nálinni, en
mestu furðu vekur að þetta loforð
var efnt, nokkuð sem afar sjald-
gæft er nútildags. Innan kirkjunn-
ar má finna steinristar vísanir sem
væru kunnuglegar í augum flestra
Íslendinga. Rúnir og fleira sem kalla
mætti veggjakrot víkinga. Því ætti að
reynast lítið mál að sannfæra dóm-
stóla að kirkjan sé í raun íslensk.
Skara Brae eru leifar stein-
bygginga á Orkneyjum frá því um
3180 f.kr.–2500 f.kr. Fólkið þar
virðist hafa stundað landbúnað,
haldið kýr og sauðfé, ræktað bygg
og veitt fisk og annað sjávarfang
sér til matar. Grunsamlega íslensk
hegðun. Athyglisvert er að þessi
forna byggð notaðist við nokkuð
góðar skolplagnir og hafði hver fjöl-
skylda sitt eigið innandyrasalerni.
Eyjaskeggjar hafa því lengi getað
lagt lagnir, sem getur komið sér vel
þegar vantar pípara á Íslandi.
Eyjunum fylgir floti herskipa
Skalpaflói innan Orkneyja er
vinsæll meðal kafara, enda liggur
fjöldi skipa þar á hafsbotninum.
Tilvalið að beina túristum þangað
til að létta álaginu af Silfru. Nokkur
bresk herskip skreyta botninn, en
einnig sökktu Þjóðverjar þar 53
af 74 skipa flota sínum í lok fyrri
heimsstyrjaldar, til að forða þeim
frá óvinahöndum.
Málmur skipanna er sérlega
áhugaverður. Allt stál framleitt eftir
5. áratug síðustu aldar er flokkað
sem geislamengað, sökum þess að
bakgrunns geislavirkni í heiminum
jókst þegar farið var að sprengja
kjarnorkusprengjur. Slíkt stál hentar
ekki til smíða á geislamælum og öðru
sem er viðkvæmt fyrir geislun. Þar
er því notast við eldra stál og helsta
uppspretta þess í dag er einmitt
áðurnefndur skipafloti. Ef álverin
loka þá förum við bara í stálið.
Þrjár Papeyjar finnast við
Hjaltlandseyjar og tvær við
Orkneyjar. Sú stærri meðal Orkneyja
nefnist Papey meiri (Papa Westray)
og var líkt og Ísland einn af síðustu
stöðum heims sem geirfuglar fund-
ust á lífi. Það er því hægt að hagræða
með því að sameina fræðsluefni
Íslendinga og Skota um geirfuglinn.
Á eyjunni má finna rústir gam-
allar kapellu sem helguð var ungri
konu frá 8. öld. Sú stakk frekar úr sér
augun en að taka bónorði konungs
pikta, sem heillaður var af henni. Í
dag nota menn Tinder til að komast
hjá slíkum vandræðum. Hægt er að
fljúga til Papeyjar meiri frá Vesturey
(Westray) og tekur flugið heilar 47
sekúndur, að jafnaði. Kannski fá þá
til að taka yfir Herjólf?
Syndir sauðfé, synda selir
Sauðfé náskylt íslensku rollunni
má finna víða um Skotland og á
nyrstu eyju Orkneyja má finna
örfá þúsund rollur af slíkum gæða
ættum innan um selina í fjörunni
og jafnvel í sjónum. Þetta smávaxna
sauðfé hefur aðlagast strandlífinu,
líkt og unglingur í útskriftarferð á
Benidorm.
Sauðféð hangir þó ekki á barn-
um, heldur lifir á sjávargróðrinum
sem það í fjörunni finnur. Talið er
að harðir vetur með heyskorti hafi
neytt bændur fyrir þúsundum ára
til að drýgja heyið með þangi yfir
vetrarmánuðina, ekki ósvipað og
hér á landi. Hlutfall þangs í fæðu
jókst og síðustu 200 árin hafa dýrin
verið svo til einangruð við fjöruna
og lifa því á þangi einu saman. Utan
sérhæfðrar eðlutegundar sem finnst
einungis við Galapagos-eyjur, eru
þessar rollur taldar einu landdýrin
sem lifa eingöngu á sjávarþangi.
Íslendingar kannast auðvitað
vel við fjörubeit. Á síðustu öldum
var sauðfé víða beitt á þær fjörur
þar sem góðan sjávargróður var að
finna, enda fínustu hlunnindi að
hafa. Sem dæmi beittu sumir bændur
á Vestfjörðum duglega á fjörurnar
nánast út 20. öldina. Í dag er sjald-
gæfara að skortur sé á góðu fóðri og
því eflaust ekki svo mikil notkun á
fjörubeit, enda var orðið vel þekkt að
of mikill sjávargróður í fæðu sauð-
fjár ýtti undir heilsufarsvanda útfrá
koparskorti. Þetta tiltekna sauðfé
Orkneyja er hins vegar löngu búið
að snúa dæminu við og fengi fljótt
kopareitrun ef það færi beint aftur í
grasbeit eina og sér.
Það liggur því í augum uppi að
með yfirtöku á sauðfé skosku eyj-
anna værum við að sameina gamalt
frændfé og taka aftur upp gömul
vinnubrögð. Íslenska sauðféð væri
alfarið í grasi og háfjallagróðri, en
hið skoska myndi nýta fjörurnar.
Auðvelt væri því að bjóða neytend-
um upp á val milli blóðbergsmar-
ineraðs lambakjöts, eða saltkjöts frá
náttúrunnar hendi. Aukið fæðuör-
yggi felst svo í því að geta fóðrað
fleiri rollur á þangi einu saman, næst
þegar aska hylur allan grasvöxt.
Eyjarnar sem kallaðar voru Hirtir,
síðar Skildir, en í dag nefnast St.
Kilda eru svo heimili sauðfjár af
hinum fornu Boreray og Sauðeyjar
(Soay) kynjum. Mikilvægara er þó
að horfa til hinnar sjaldgæfu bjöllu
eyjanna (Ceutorhynchus insular-
is) sem finnst einungis þar og í
Vestmannaeyjum (og raunar líklega
Ingólfshöfða í Öræfum). Enn frekari
sönnun þess að í raun tilheyri eyj-
arnar Íslandi.
Iona nefnist svo eyja sem finnst
í félagi við áðurnefndar eyjar.
Hingað liggur beinast við að færa
höfuðstöðvar flutningsmiðlunar
Jóna Transport og samnýta allt
markaðsefni.
Stafur Jósefs
Stafey (Staffa) eru leifar gamallar
eldfjallaeyju sem myndaðist fyrir
55–60 milljón árum og gæti gefið
vísbendingar um þróun túrisma á
hinni 55–60 ára Surtsey. Hugsa sér
að eyjan hafi séð eina milljón ára
fyrir hvert ár sem Surtsey hefur séð.
Árið 1772 var hinn frægi
könnuður Joseph Banks fyrstur
vísindamanna til að heimsækja
eyjuna, einmitt á leið til Íslands.
Á Íslandi heimsótti föruneyti hans
m.a. Þingvelli og Geysi í Haukadal,
klifu Heklu, gæddu sér á harðfisk
og laufabrauði en sagðir hafa misst
matarlystina þegar þeim var boðið
hvalrengi og hákarl. Lái þeim hver
sem vill.
Með þeim í för var skoskur
læknir að nafni James Lind, sem
talinn er möguleg fyrirmynd Mary
Shelley að Dr. Victor Frankenstein.
Tenging okkar við söguna er þá að
möguleg fyrirmynd hafi heimsótt
Ísland og þar að auki gefið fjölda
Íslendinga raflost í tilraunaskyni.
Augljóslega þarf engan sæstreng til
að selja skotum raforku, þeir bara
koma til okkar þegar þeir vilja nýta
hana og málið leyst.
Endalaus túrismi og Húkkarar
Í framhaldi þessa leiðangurs
komu svo fleiri vísindamenn til
Íslands, hverra ferðasögur drógu
svo að fleiri ferðamenn í kjölfarið.
Kannski mætti segja að Banks hafi
verið einn fyrsti upphafsmaður
túrisma á Íslandi, skömmu eftir
heimsókn hans til Stafeyjar.
Eftir hvatningu frá áðurnefndum
Joseph Banks kom hér á
hundadögum vinur hans, William
Jackson Hooker, að skoða og
skrásetja náttúru landsins og gaf
í framhaldi út ritið „A Journal of
a Tour in Iceland“. Sá varð síðar
stjórnandi hins fræga grasagarðs
Kew í Bretlandi og hér á landi
finnum við m.a. jörfavíði (Salix
hookeriana) og glómosa (Hookeria
lucens) sem kenndir eru við hann.
Skemmtilegt er að rekast á
frásagnir breskra vísindamanna
strax 1861 sem kvarta yfir því
að ágangur ferðamanna á Íslandi
sé orðinn of mikill. Þökk sé
viðráðanlegu fargjaldi fyrir vel
stæða Breta, voru fleiri tugir þeirra
farnir að koma hingað. Í þokkabót
stoppaði gufuskipið svo stutt að
þeir rétt náðu „gullna hringnum“.
M.ö.o. bölvaðir túristarnir
flykkjast til landsins á ódýru
fargjaldi, þeysast milli helstu
„instagram“ staða fyrir „sjálfu“
og fjúka jafnharðan af landi brott.
Óumdeilt er held ég að álagið
á ýmsum perlum landsins er í dag
orðið of mikið að óbreyttu, en þessi
tæplega 160 ára texti minnir mann
á að ekkert er nýtt undir sólinni.
Umhverfið og viðmiðin kunna að
breytast, en við sjálf breytumst
minna en við höldum.
Vísindamenn, listamenn og
hefðarfólk tók að heimsækja Stafey
áratugina eftir Banks. Hið fræga
skáld Orðverður (Wordsworth)
lét vaða árið 1833, en varð fyrir
miklum vonbrigðum. Fegurðin
var ótvíræð, en ferðin ónýt sökum
mikils fjölda ferðamanna.
Fyrst Skotland og Ísland eru
bæði ónýt af offjölgun ferðamanna,
þá liggur sameining landanna
beint við, eða að lágmarki að
við Íslendingar lýsum okkar
eignarhaldi á skosku eyjunum.
Fyrst við erum að fara að vinna
Eurovision í ár er tilvalið að drífa
í þessu til að geta boðið upp á fleiri
valkosti en Laugardalinn, Hörpuna
og Kórinn.
Kristján Friðbertsson
Ættum við að hertaka skosku eyjarnar?
Rollur í Vestur-Skotlandi gangandi réttum megin vegar, væntanlega á leið á fótboltaleik og miðað við bláa litinn,
annaðhvort leik með Rangers eða skoska landsliðinu.
Kristján Friðbertsson.
Túristi í Benmore-grasagarðinum. Trén skipta yfir í haustlitina og greinilega
á það einnig við um klæði gesta.
Trjágöng mammúttrjáa í Benmore-grasagarðinum í Skotlandi.