Bændablaðið - 19.03.2020, Blaðsíða 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. mars 202036
Grikkjasmári sem margir þekkja
undir heitinu fenugreek er eitt af
undirstöðu hráefnunum í karríi
og fleiri kryddblöndum. Ræktun
plöntunnar er mest á Indlandi.
Plantan er ilmsterk og sagði Kató
gamli að fýlan af henni væri eins
og af gömlum geithaf.
Ekki fundust áreiðanlegar tölur
um heimsframleiðslu á grikkja-
smára en framleiðsla hans mun
vera mest á Indlandi og hátt í 80%
uppskerunnar kemur þaðan. Þar á
eftir koma Nepal, Pakistan, Eþíópía,
Egyptaland, Marokkó og Tyrkland.
Indland er einnig stór útflytjandi
grikkjasmára en þrátt fyrir það er
stærsta hluta framleiðslunnar neytt
innanlands.
Spár gera ráð fyrir að ræktun
plöntunnar eigi eftir að aukast mikið
á næstu árum og verð á henni eftir
að hækka þar sem eftirspurn er
sívaxandi, sérstaklega innan lyfja-
og snyrtivöruiðnaðarins.
Ekki fundust upplýsingar um
innflutning á grikkjasmára til Íslands
á vef Hagstofunnar en þrátt fyrir það
er eitthvað um að hann sé fluttur
inn sem heilsubótarefni í töfluformi.
Trigonella foenum-graecum
Ættkvíslin Trigonella er af
ertublómaætt og teljast 36 tegundir
vera innan ættkvíslarinnar.
Grikkjasmári, Trigonella foen-
um-graecum, er eina tegundin innan
ættkvíslarinnar sem er í ræktun.
Einær jurtkennd, einstofna, fágrein-
ótt og upprétt planta með marg-
greinda stólparót. Er yfirleitt um 60
sentímetrar að hæð en getur náð eins
metra hæð við góð skilyrði. Plantan
lifir í sambýli við niturbindandi
rótarbakteríur. Laufblöðin ljósgræn
gagnstæð og sjö til tólf sentímetra
löng. Samsett með þremur smáblöð-
um sem eru egglaga um fimm sentí-
metrar að lengd og eilítið loðin á
neðra borði og tennt á blaðendunum.
Blómin sem vaxa úr blaðöxlunum
allt að 15 sentímetra löng, yfirleitt
hvít en til sítrónugul, eða fjólublá að
lit, sjálffrjóvgandi. Aldinið tveggja
til fimmtán sentímetra langur og
mjór belgur með 10 til 20 fræjum
sem eru gulleit, ólífugræn eða brún
að lit eftir þroska, 6 til 8 millimetra
löng og gefa frá sér sterkan ilm.
Vegna niturbindandi eiginleika
plöntunnar er útbreiðslumunstur
hennar oft meðfram vegum og
óræktarlandi þar sem plantan vex
í þurrum, hörðum og ófrjósömum
jarðvegi.
Til er fjöldi afbrigða af grikkja-
smára sem hefur verið framræktaður
til að gefa ólíka uppskeru. Sum yrki
nýtast best í skepnufóður, önnur gefa
mikið lauf og enn önnur eru ræktuð
vegna fræjanna.
Saga og útbreiðsla
Náttúrulegur uppruni grikkjasmára
er í Suðaustur-Evrópu og Vestur-
Asíu og allt til Indlands. Auk þess
sem plantan finnst sem gömul fóð-
urplanta í ræktun í Afríku norðan
Sahara.
Talið er að plantan hafi fyrst
verið tekið til ræktunar í vöggu vest-
rænnar menningar í Austurlöndum
nær, Íran, Írak eða Sýrlandi og þar
um kring. Ekki er vitað fyrir víst
hvaða villta tegund ættkvíslarinnar
Trigonella er forveri þeirrar ræktun-
artegundar sem við þekkjum í dag.
Grikkjasmári er tegund sem ekki
finnst villt í náttúrunni nema þar
sem hún hefur slæðst út frá ræktun.
Ristuð grikkjasmárafræ hafa
fundist við fornleifa rann sóknir í Írak
og er talið að þau séu frá því um 4000
fyrir Krist. Vitað er að Asseríumenn
ræktuðu plöntuna sem dýrafóður og
til lækninga. Fræ plöntunnar fund-
ust í grafhýsi Tutankhamen faraóa
í Egyptalandi sem var uppi 1342
til 1325 fyrir Krist og var plantan
notuð sem hluti af líkgeymslumixt-
úru Egypta. Hugsanlega til að slá
á nálykt.
Arabar og kristinn koptískur söfn-
uður í Norður-Afríku nýttu plöntuna
til lækninga og töldu hana góða við
margs konar kvensjúkdómum.
Gríski læknirinn Hippókrates,
uppi 460 til 370 fyrir Krist, sem
læknaeiðurinn er kenndur við, not-
aði grikkjasmára í brunasmyrsl og
Theophadus, uppi 371 til 287 fyrir
Krist, sem kallaður er faðir grasa-
fræðinnar og höfundur Historia
Plantarum, sagði plöntuna upprunna
á Indlandi.
Rómverjinn Kató eldri, uppi 234
til 149 fyrir upphaf okkar tímatals,
sagði að grikkjasmári hafi verið
ræktaður sem fóður, ásamt öðrum
belgjurtum, fyrir nautgripi. Fræin
segir hann auka nyt kúa og mjólk-
urframleiðslu sængurkvenna en
jafnframt fylgir þeim remmubragð
í mjólkinni. Kató, sem lærði að
stunda landbúnað og helgaði sig
honum og stjórnmálum en gegndi
ekki herþjónustu, taldi að grísk áhrif
yrðu Rómaveldi að falli og sagði að
grikkjasmári angaði eins og gamall
geithafur milli þess sem hann lagði
til að Karþagó yrði lögð í eyði.
Vitað er að Rómverjar á fyrstu
öld eftir Krist notuðu grikkja-
smára til að bragðbæta vín og í riti
Flavíus Jósefus, uppi 37 til 100, Stríð
Gyðinga gegn Rómverjum, segir að
plantan sé ræktuð og hluti af daglegri
fæðu íbúa í Galíleu. Seyði plöntunn-
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Grikkjasmári angar eins
og gamall geithafur
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Grikkjasmári í haga.
Laufblöðin ljósgræn og gagnstæð,
og sjö til tólf sentímetra löng.
Samsett með þremur smáblöðun sem
eru egglaga, um fimm sentímetrar að
lengd og tennt á blaðendunum.
Lauf til þurrkunar.
Þurrkaður grikkjasmári er eitt af undirstöðukryddum í karríi og fleiri
kryddblöndum.