Morgunblaðið - 15.10.2020, Page 26

26 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. OKTÓBER 2020
Sigurður Bogi Sævarsson
sbs@mbl.is
Rétt og slétt áttatíu ár eru í dag, 15.
október, frá því strandferðaskipið
Esja kom til Reykjavíkur eftir sögu-
lega siglingu til og frá Petsamo í
Finnlandi en þangað voru sóttir 258
Íslendingar sem orðið höfðu innlyksa
á Norðurlöndunum þegar Þjóðverjar
hernámu Danmörku og Noreg.
Margvíslegt strögl fylgdi því að fá
leyfi á æðstu stöðum fyrir þessu
ferðalagi, sem var alls ekki hættu-
laust. Þessa sögu hefur Davíð Logi
Sigurðsson nú tekið saman í bókinni
Þegar heimurinn lokaðist sem kemur
formlega út í dag.
Áhöfnin á Gullfossi sat
föst í Kaupmannahöfn
„Ég hef alltaf haft mikinn áhuga á
fólki, sögum þess og því hvernig ör-
lögin spinna þráðinn. Frásagnir af
fólkinu sem fór heim með Esjunni
eru því áberandi í þessari bók. Og
raunar líka af sumum sem kusu að
fara hvergi – sem í nokkrum tilfellum
reyndist afdrifaríkt,“ segir Davíð
Logi um þessa fjórðu bók sína. Ein
þeirra fyrri er Ljósin á Dettifossi,
sem út kom fyrir fjórum árum. Þar
sagði frá síðustu ferð Dettifoss, skips
Eimskipafélags Íslands, sem þýskur
kafbátur skaut niður við Belfast á
Norður-Írlandi 21. febrúar 1945.
Þrjátíu manns af skipinu björguðust,
en fimmtán fórust, þeirra á meðal
Davíð Júlíus Gíslason, fyrsti stýri-
maður skipsins. Sá var einmitt afi
Davíðs Loga.
„Örlagasaga afa míns sótti á mig á
sínum tíma og úr varð þessi bók,“
segir höfundurinn.
Davíð Júlíus Gíslason hafði siglt
með Gullfossi áður en hann fórst með
Dettifossi. Sat fastur í Kaupmanna-
höfn þegar Þjóðverjar hernámu
Danmörku 9. apríl 1940. Var í hópi 31
skipverja sem lokaðist inni í næstum
hálft ár. „Mér fannst vera saga í því
sem Íslendingar í áhöfn Gullfoss,
sem var við bryggju í Danmörku,
tóku sér fyrir hendur sumarið þegar
hvergi varð komist,“ segir Davíð
Logi og heldur áfram:
„Sagan um Petsamofarana er
gjarnan sögð með tilliti til þeirrar
svaðilfarar eingöngu. Ferðin sjálf tók
hins vegar aðeins á þriðju viku, en
átti sér langan aðdraganda. Lengi
vel var raunar tvísýnt um að af ferð-
inni yrði. Í raun var óvíst að fólk ætti
eftir að komast heim til Íslands aftur,
ekki þá fyrr en í stríðslok. Hvað dreif
á daga fólks við þessar aðstæður?
Hvaða hugsanir leituðu á fólk á með-
an það horfði á Dani takast á við her-
nám Þjóðverja?“
Diplómatískar aðgerðir
og ýtrasta lagni
Margvíslegar heimildir um Pet-
samoferðina eru tiltækar, svo sem í
Þjóðskjalasafni. Þar kemur fram að
diplómatískar aðgerðir og ýtrustu
lagni hafi þurft svo leyfi fengist fyrir
ferðinni. Víða var leitað liðsinnis.
Þegar kom fram á sumarið 1940
höfðu Bretar hernumið Ísland og
þeir höfðu áhyggjur af því að hugs-
anlega vildu Þjóðverjar senda flugu-
menn á sínum vegum til Íslands með
skipinu. Sú var líka raunin, eins og
sagt er frá.
Esjan lagði af stað frá Íslandi 20.
september á þessu herrans ári, 1940.
Á sama tíma héldu Íslendingar frá
Danmörku og Noregi áleiðis til
Stokkhólms, en þaðan var haldið til
móts við skipið í einu höfninni á
Norðurlöndum sem opin var, í Pet-
samo nyrst í Finnlandi. Ásgeir Sig-
urðsson, skipstjóri Esjunnar, og
áhöfn hans skiluðu sér þangað 2.
október, eftir alls 1.800 sjómílna sigl-
ingu og viðdvöl í Þrándheimi í Nor-
egi, eftir að þýskar herflugvélar
höfðu skotið að skipinu og vísað því
til hafnar. Beðið var í þrjá sólar-
hringa eftir að Íslendingahópurinn
næði til Petsamo en þangað var langt
ferðalag með járnbrautarlestum og
rútubílum frá Stokkhólmi. Esjan
lagði svo aftur í haf 5. október. Við-
koma var höfð í Kirkwall á Orkn-
eyjum á þeirri leið, en svo stefnt til
Íslands.
Summan er 291
„Eitt af því sem ég lagði mig fram
um að gera var að finna nöfn allra
sem voru í þessari sögulegu ferð,“
segir Davíð Logi. Sem fyrr segir
voru farþegarnir sem komu heim
með Esjunni frá Petsamo alls 258;
það er 216 frá Danmörku, 33 frá Sví-
þjóð, átta frá Noregi, einn frá Finn-
landi og svo áhöfnin á Esjunni; alls
33. Summan af því er 291; allt fólk
sem skapaði og tók þátt í sögunni.
Söguleg heimför í heimsstyrjöld
 Petsamoferð Esjunnar til Finnlands 1940 í bók eftir Davíð Loga Sigurðsson  Innlyksa Íslendingar
á Norðurlöndunum komu heim í stríðinu  Örlögin spinna þráðinn  Heimur lokaður líkt og nú
Ljósmynd/Jón Kaldal
Petsamofólk Íslendingarnir sem komu með Esjunni í hinni sögulegu ferð, hér við Háskóla Íslands fáum dögum eft-
ir heimkomu. Læknar, listamenn, hjúkrunarfræðingar, saumakonur og mjólkurfræðingar voru áberandi í hópnum.
Höfundur Davíð Logi Sigurðsson
sendir nú frá sér sína fjórðu bók.
Ljósmynd/Gunnar Cortes
Heimferð Lagt upp frá Kaupmannahöfn til Svíþjóðar, en þaðan var farið
með lest og bílum til nyrstu hafnar Finnlands og svo siglt heim.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
„Farþegarnir í siglingunni frá Pet-
samo mynduðu fjölbreyttan hóp,“
segir Davíð Logi Sigurðsson.
„Þarna voru alls ellefu læknar sem
höfðu verið við nám ytra, einnig
fólk sem hafði verið í listnámi og
átti síðar eftir að setja svip sinn á
menningarlíf þjóðarinnar. Þá vakti
áhuga minn að þótt áhafnir tveggja
skipa, Gullfoss og Snæfells, færu
heim með Esjunni, fyrst og fremst
karlar, voru konur engu að síður í
meirihluta meðal farþega. Þetta
voru ungar konur sem höfðu verið í
hjúkrunarnámi í Danmörku og aðr-
ar til dæmis að læra saumaskap.“
Forsetafrú og blaðakona
Ekki urðu allir farþegar þjóðþekktir.
Allt átti þetta fólk þó sér sína sögu
og greinilegt er, segir höfundurinn,
að Petsamoleiðangurinn lifði sterkt
með því og bar oft á góma. Það
kom vel fram, til dæmis í minning-
argreinum um fólkið. Sex úr þess-
um stóra hópi lifa enn, þar af einn
sem búsettur er í Ástralíu.
„Skúli Skúlason blaðamaður, sem
hafði búið lengi í Noregi en var
þjóðþekktur maður á sinni tíð, var
meðal farþega. Þarna var ung kona,
Þórunn Hafstein, fyrsta konan sem
starfaði við blaðamennsku á Ís-
landi. Væntanleg forsetafrú,
Georgía Björnsson, vakti eftirtekt
allra en svo voru þarna listamenn
eins og Jón Engilberts og Gunn-
laugur Blöndal. Og tvö hjónabönd
urðu til í siglingunni. Þetta var
örlagaferð margra.“
Byrjaði sem skáldsaga
Davíð Logi lagði áherslu á að ljúka
bókinni á þessu ári og koma út þeg-
ar áttatíu ár væru liðin frá þessum
atburði. Einnig að koma út í því
ástandi sem nú er í veröldinni, þeg-
ar flest er í biðstöðu vegna kórónu-
veirunnar. Titill bókarinnar, Þegar
heimurinn lokaðist, kallast í raun á
við aðstæður í dag.
„Ég byrjaði að skrifa þessa bók sem
heimildaskáldsögu og kannski ber
hún þess merki. Veruleikinn og
staðreyndirnar urðu þó á endanum
meira spennandi en það sem ég gat
skáldað. Þessi saga hefur haft yfir
sér ævintýrablæ og stendur fylli-
lega fyrir sínu,“ segir Davíð Logi.
Leiðangurinn lifði með fólkinu
FYRSTA FORSETAFRÚIN OG BLAÐAKONA MEÐ Í FÖR
Ljósmynd/Gunnar Cortes
Farþegar Nokkur börn voru meðal Pet-
samofara, fólk sem sumt lifir enn.