Iðjuþjálfinn - 2020, Qupperneq 33

Iðjuþjálfinn 1/202033
Á þessum tíma var engin sértæk iðjuþjálfahugmyndafræði. Þekking
og fagleg rökleiðsla byggðist á fræðum annarra stétta eins og
félags-, læknis- og sálfræði. Við nýttum því kenningar og faglíkön
frá sálfræði, sálfélagsfræði, kerfis- og atferliskenningum. Sérstaða
okkar einkenndist þá eins og nú af þátttöku í iðju. Í gegnum
þátttöku sást hvar styrkleikar fólks lágu, áhugasvið og áhugahvöt.
Helst vildum við vinna utan veggja spítalans, en það reyndist
strembið þar sem allar stöður iðjuþjálfa voru á stofnunum og við
fáliðaðar. Fáir skiluðu sér úr námi á þessum árum og árið 1985 voru
aðeins 35 iðjuþjálfar starfandi á öllu landinu.
Fyrstu skrefin í átt að batamiðaðri þjónustu
Iðjuþjálfarnir tengdust móttökudeildum 32c og 33c til að byrja
með; tóku þátt í fundum þar og voru á meðal skjólstæðinganna á
deildunum. Á fyrstu árunum voru allir velkomnir að taka þátt í
starfsemi iðjuþjálfunarinnar en síðar tóku tilvísanir yfir. Allir
iðjuþjálfarnir nýttu sér eldhúsið einu sinni í viku sem hluta af eigin
umsjá, til að rækta áhugamál og efla félagsleg samskipti. Unnið var
með 2-3 skjólstæðingum í senn. Eldhússtörf voru hluti af færnimati.
Umræður í eldhúsinu urðu oft grunnur til að leggja á ráðin hvað
skipti máli og hvert fólk vildi stefna. Þarna voru oft fyrstu skrefin
tekin við að taka stjórn, ákveða hvað skyldi eldað og hvernig. Pláss
var fyrir gesti í mat. Lítil skref í valdayfirfærslu voru þarna tekin því
aðrir fagmenn fengu skýr skilaboð frá skjólstæðingum sínum – ef
þeir stæðu sig ekki, þá var þeim ekki boðið.
Sylviane og Einar Einarsson félagsráðgjafi tóku þátt í tilraunaverk-
efni á vegum Reykjavíkurborgar og geðdeildanna. Komið var á
sambýli með skjólstæðingum sem höfðu útskrifast. Þau unnu á
vettvangi og út frá áherslum íbúa. Þessi nálgun var nýmæli því hún
fór þvert á þá forræðishyggju sem hafði verið viðhöfð. Þessi nálgun
þótti byltingarkennd og skapaði oft togstreitu hjá öðru starfsfólki
og aðstandendum en þykir nú sjálfsögð.
Deildin stóð fyrir árlegum ferðalögum. Þar gafst tækifæri til að
vinna á jafningjagrunni og mynda mikilvæg tengsl á milli
þátttakenda. Þessar ferðir tóku þrjá daga, tveir iðjuþjálfar ásamt 10
til 18 skjólstæðingum. Við nýttum almennar samgöngur, deildum
svefnplássi og samferðamenn voru oft útlendingar sem höfðu ekki
hugmynd um hvaðan við komum. Í þessum aðstæðum voru ótal
tækifæri til að taka stjórn, láta gott af sér leiða og finna mikilvæg
hlutverk. Í óbyggðum þurftum við að treysta á okkur sjálf án
öryggisnets spítalans. Ferðalangarnir hvöttu hver annan til dáða,
hvort sem það var að klára sjö tíma göngutúr, komast upp á fjall,
búa til mat, sofa við hrotur eða takast á við geðræn einkenni. Í
þessum ferðum upphófst samkennd sem seinna átti eftir að nýtast
mörgum okkar í mannréttindabaráttu geðsjúkra.
Áhrifavaldar í menntun
Iðjuþjálfastéttin stundar stöðugt endurmenntun og fylgist með
nýjungum. Ég vil nefna nokkra áfanga sem höfðu hvað mest áhrif á
mig í byrjun og veittu mér grundvöll til að styðja síðar við aðra í
stéttinni. Hope benti mér á og hjálpaði mér að sækja um vísindaferð
til Bandaríkjanna á vegum iðjuþjálfafélags þar; AOTA. Árið 1984 fór
ég í tveggja mánaða námsferð og fékk að heimsækja og kynna mér
iðjuþjálfastarfsemi sem þótti standa upp úr á þeim tíma. Þar
kynntist ég t.d. Fountain house, alþjóðlegri aðferð byggðri á not-
endum; aðferð sem Klúbburinn Geysir starfar eftir, hugmyndum
Gary Kielhofner um Líkanið um iðju mannsins og samfélagsþjónustu.
Ég kynnti mér á hvern hátt listgreinar voru nýttar, s.s. leik-, mynd-
og danslist. Jarðvegurinn hér heima var ekki tilbúinn fyrir allar þær
hugmyndir og áhrif sem þessi ferð hafði á mig, en reynslan og
þekkingin sem ég aflaði mér þarna úti gerði mér seinna kleift að
styðja aðra þegar réttar aðstæður sköpuðust.
Þegar geðsviðið bauð upp á tveggja ára sérhannað handleiðslunám
1986–1988 fyrir fagfólk, stóð ekki á mér að taka þátt. Ég hafði sjálf
lent í fagímyndarkreppu og óþarfa árekstrum þegar ég var
nýútskrifuð. Ég vildi leggja mitt af mörkum og koma í veg fyrir að
kollegar mínir myndu lenda í sömu sporum. Nanna K. Sigurðardóttir
og Sigrún Júlíusdóttir, báðar félagsráðgjafar og þungavigtarkonur í
þverfaglegri samvinnu á geðdeildunum á áttunda og níunda
áratugnum, lögðu áherslu á mikilvægi þess að fagfólk þekkti eigin
styrkleika og veikleika. Það væri ekki nóg að vera góður í fræðunum,
það þurfti að þekkja eigin drifkraft, varnarhætti og yfirfærsluáhættu
í skjólstæðingavinnu. Ég gat því mjög fljótlega boðið upp á
faghandleiðslu og hef handleitt á fjórða tug iðjuþjálfa. Að veita
kollegum mínum innblástur hefur ekki síður verið mér mikilvægt
en skjólstæðingavinnan.
Þróun þjónustunnar
Iðjuþjálfar voru mjög virkir á bernskuárum stéttarinnar. Enginn sem
kom heim úr námi slapp við að gerast virkur félagsmaður eða vinna
í a.m.k. einni nefnd á vegum félagsins. Alls kyns bæklingar voru
gerðir til að fræða almenning því hann mátti ekki fara á mis við
þessa stétt og ekki rugla henni saman við aðrar. Á þessum tíma var
líka reynt til þrautar að fá samninga við Tryggingastofnun sem nú
heitir Sjúkratryggingar Íslands. Í þá daga átti það sama við okkar
stétt og skjólstæðingana; við vorum best geymd inni á stofnunum.
Iðjuþjálfar hafa alltaf sett í forgang að vinna meðal fólks; í þeirra
eigin umhverfi. Sú nálgun sló ekki í takt við hugmyndafræði þess
tíma en nú hafa breytingar orðið í þá átt að áherslur fagsins og
þjónustan færist æ meir í nærumhverfið. Geðið er nú allra og ekki
lengur tengt þeim sem eru veikir. Geðrækt er nú ríkur þáttur í
heilsueflingu, mennta- og atvinnustefnu og stefnumótun stjórn-
valda. Áherslur iðjuþjálfafagsins eru nú orðnar almennar og út-
færðar af fleiri stéttum. Nú þykir ekkert sjálfsagðra en að vinna út
frá styrkleikum fólks og að markmið séu sett. Þverfaglegir hópar
vinna nú á vettvangi, jákvæð sálfræði og almenn lýðheilsa þykir
sjálfsögð. Jákvæð áhrif hláturs og kímni hefur verið staðfest með
rannsóknum. Almenn áföll eins og efnahagshrunið og nú COVID-19
hafa gert það að verkum að almenningur þekkir af eigin reynslu
skaðleg áhrif iðju- og atvinnuleysis, félagslegrar einangrunar og
skorts á vali.
Iðjuþjálfar þurfa ekki lengur að sanna sig. Stéttin er nokkuð þekkt
og þrjár kynslóðir hafa fengið að njóta starfa hennar hér á landi. Nú
eru til sértæk iðjumatstæki, faglíkön stýra allri vinnu og sannreynd
þjónusta vísar veginn. Til að stéttin lifi af og haldi eftirspurn verður
hún ekki aðeins að vera fræðilega sterk, hún þarf að vera tæknilega
sinnuð og síðast en ekki síst hagkvæm. Hún má aldrei missa sjónar
á praktískum rótum sínum og lausnamiðaðri nálgun.
Iðjuþjálfadeildin við Eiríksgötu hefur sinnt hlutverki sínu innan
Landspítalans og margt af því sem gert var þar lifir enn góðu lífi,
aðeins annars staðar. Þverfagleg samvinna fagfólks þar sem
listamenn og notendur spila stórt hlutverk á enn við. Hlutverk
iðjuþjálfa er að aðstoða fólk við að halda áfram að takast á við
áskoranir lífsins, ... sama hvað.