Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Blaðsíða 24

Helmingur landsmanna féll í svartadauða 
Svartidauði, kannski best þekkti faraldur sögunnar, herjaði í Evrópu um miðja fjórt-
ándu öld en kom fyrst til Íslands 1402. fræðimenn telja að í það minnsta um helm-
ingur íbúa Íslands hafi látist af völdum hans þá. Pestin kom svo aftur tæpri öld síðar
og var jafn skæð þá. hagfræðiáhrifin munu hafa verið gífurleg en mörg býli lögðust
í eyði og fiskútflutningur stórminnkaði. Sökudólgurinn er bakterían Yersinia pestis.
Vegna verslunartengsla við asíu varð pestin mjög slæm á Ítalíu en hugsanlega hafa
þrír fjórðu íbúa látist þar. frægar eru grímurnar sem læknar fóru að bera og við
notum nú á grímuböllum. Svartidauði hefur líklega verið álíka smitandi og covid-
19 en í báðum sjúkdómum er stutt á milli smits og veikinda.
reyndar á Yersinia pestis líklega sök á flestum andlátum í sögu smitsjúkdóma í
heiminum. Á árunum 541–542 gekk slík pest yfir Tyrkland og austur-Miðjarðar-
hafssvæðið og kom svo aftur í bylgjum næstu tvö hundruð árin. Talið er að látist hafi
allt að 50 milljónir þessi ár og hugsanlega 200 milljónir í svartadauða á fjórtándu og
fimmtándu öld. Tala látinna í þessum tveimur faröldrum á miðöldum gæti því verið
allt að 250 milljónir. Áhrif þessara faraldra á sögu Evrópu hafa verið gífurleg.
Bólusetning fyrst notuð við bólusótt
Bólusótt var mjög skæður sjúkdómur af völdum veirunnar Variola. Dánartíðnin var
mjög há og margir þeirra sem lifðu af urðu alsettir örum. Veikin hefur nokkrum
sinnum náð til Íslands, sérstaklega 1707–1709 þegar um 17.000 manns létust. Í Evr-
ópu lést fjöldi manns árlega og smám saman byggðist upp ákveðið hjarðónæmi, jafn-
vel áður en byrjað var að bólusetja. orðið bólusetning vísar til þess að aðferðin var
fyrst notuð við bólusótt. Enska orðið vaccination er komið til af því að upphaflega
var notaður vessi úr kúabólu sem er skyldur sjúkdómur í kúm og myndar ónæmi
fyrir bólusótt. Latneska orðið vaccinus þýðir „úr kúm“. Sjúkdómurinn var óþekktur
í ameríku áður en hvíti maðurinn kom þangað og því ekkert ónæmi til staðar. gert
24 tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 96. árg. 2020
Smitsjúkdómar í áranna rás
— Christer Magnusson
Nú þegar heimsfaraldur geisar er tækifæri til að minna á að smitsjúkdómar hafa fylgt okkur
alla tíð. Félagsleg og hagfræðileg áhrif hafa sett sín spor á heimssöguna. Eftir að bólusetningar
og sýklalyf komu til sögunnar hafa aðrir sjúkdómar orðið meira í brennidepli en smit milli
manna er áfram stórt heilbrigðisvandamál og ekki síst þar sem samgöngur hafa stóraukist.
Christer Magnusson rifjar upp nokkrar pestir sem herjað hafa á mannkynið. Sumar þeirra eru
nú gleymdar en kannski ekki alltaf alveg geymdar.
Sjúkdómurinn var óþekktur í Ameríku áður en hvíti maðurinn
kom þangað og því ekkert ónæmi til staðar. Gert er ráð fyrir að um
90% af frumbyggjum Ameríku hafi látist úr bólusótt og hún
þannig aðstoðað nýlendumenn við að leggja undir sig heimsálf-
una.