Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Blaðsíða 81

nema einstaklingsbundnu þættirnir sem flokkast ekki nánar.
Flokkunarkerfið spannar u.þ.b.1500 hugtök. Það hefur verið
þýtt á íslensku og er aðgengilegt í heild sinni á vefnum (Land-
læknisembættið, e.d.).
Með tilkomu ICF færist áherslan frá afleiðingum einstakra
sjúkdóma til lýsinga á því hvernig fólki sem glímir við heilsu-
brest gengur að takast á við daglegt líf (Federici og Meloni,
2010; Guðrún Pálmadóttir, 2013; WHO, 2001; WHO o.fl.,
2015). Þessi breytta sýn gerir kröfu um mælitæki sem mælir
færni og fötlun frá heildrænu sjónarhorni og spannar allar
víddir ICF, það er líkamlegt atgervi, athafnir og þátttöku.
Mikilvægt er að matið byggist á reynslu þeirra sem glíma við
heilsubrest en slíkar upplýsingar eru nauðsynlegar við skipulag
meðferðarúrræða og annarrar heilbrigðisþjónustu þannig að
hún fullnægi þörfum skjólstæðinga sem best.
Mælitækið WHODAS 2.0 (World Health Organization
Disability Assessment Schedule 2.0) var samið á vegum WHO
til að unnt væri að skoða og bera saman færni og fötlun fólks
óháð sjúkdómsgreiningu. Þetta er þverfaglegt mælitæki, upp-
haflega á ensku, sem mælir umfang fötlunar frá sjónarhóli þess
sem við hana glímir og endurspeglar atriði í athafna- og þátt-
tökuhluta ICF-flokkunarkerfisins (WHO, 2010). WHODAS
2.0 var samið í tveimur þrepum. Í fyrra þrepinu voru skoðuð
300 mælitæki sem mæla ólíka heilsutengda þætti, innihald
þeirra var mátað við ICF og þau atriði valin sem féllu að hug-
myndafræðinni, alls 96 atriði. Með vettvangskönnunum, rýn -
ingu sérfræðinga og ígrunduðum samtölum varð til 36 spurn-
inga sjálfsmatslisti. Leitandi þáttagreining leiddi í ljós sex
undir kvarða, þ.e. (1) skilningur og boðskipti (e. understanding
and communicating), (2) að komast um (e. getting around), (3)
eigin umsjá (e. self-care), (4) samskipti (e. getting along with
people), (5) dagleg störf (e. life activities) og (6) þátttaka í sam-
félaginu (e. participation in society). Einn kvarðinn (dagleg
störf) reyndist hafa tvo undirflokka, annars vegar heimilisstörf
og hins vegar vinnu og nám. Hver undirkvarði inniheldur
ögur til átta atriði (spurningar) sem eru metin á fimm þrepa
raðkvarða þar sem 1 stendur fyrir „ekkert erfitt“ og 5 fyrir
„mjög erfitt eða get ekki gert“. Lítillega breytt útgáfa af mæli-
tækinu er notuð til að leggja fyrir aðstandanda eða umönn-
unaraðila (e. proxy) ef skjólstæðingur getur ekki svarað sjálfur
en atriðin eru öll þau sömu. Báðar þessar útgáfur eru líka til í
viðtalsútgáfu og einnig er til styttri útgáfa af mælitækinu með
aðeins 12 atriðum (Üstün o.fl., 2010a).
Vinna má úr niðurstöðum á tvennan hátt. Einfalda leiðin er
að leggja allar tölurnar saman án þess að taka tillit til erfið leika
atriðanna, en slík niðurstaða er ónákvæm. Hin aðferðin byggist
á kenningum um svarferlalíkön (item response theory) þar sem
tölfræðilegum aðgerðum er beitt til að umbreyta hráum niður -
stöðum í kvarða með jöfnum bilum (Furr og Basharach, 2008).
Síðarnefnda aðferðin er talin markvissari og því oast notuð, en
niðurstöðurnar birtast þá á kvarðanum 0–100 þar sem hærra
gildi merkir meiri fötlun. Hjá WHO má nálgast sérstakt reikni-
líkan til slíkra útreikninga fyrir WHODAS 2.0.
Á síðara þrepi þróunarferlisins voru próffræðilegir eigin-
leikar mælitækisins rannsakaðir, þ.e. innri áreiðanleiki, áreið -
an leiki endurtekinna prófana, sýndarréttmæti og sam tíma -
réttmæti. WHODAS 2.0 reyndist áreiðanlegt og réttmætt í
öllum þessum prófunum (Üstün o.fl., 2010a; Üstün o.fl., 2010b;
WHO, 2010).
WHO hefur gefið út sérstakar leiðbeiningar um þýðingu og
prófun WHODAS 2.0 sem rannsakendur fá aðgang að þegar
leyfi til þýðingar hefur verið veitt. Við þýðingu og prófun er
þessum leiðbeiningum að jafnaði fylgt og mælifræðilegir eigin -
leikar oast kannaðir með prófun á innri áreiðanleika, áreið an -
leika endurtekinna prófana og samtímaréttmæti. Einna algeng-
ast er að samtímaréttmæti sé prófað með samanburði við SF-
36 lífsgæðakvarðann (Federici o.fl., 2017; Ware og Gandek,
1998). WHODAS 2.0 hefur verið þýtt á ölda tungumála og
prófað innan margra ólíkra hópa og menningarsvæða (Federici
o.fl., 2017). Mælitækið hefur reynst áreiðanlegt og réttmætt
fyrir mismunandi aldurs- og sjúklingahópa á ólíkum mál- og
menningarsvæðum og niðurstöðum þýðingarannsókna frá
hinum ýmsu löndum ber að mestu leyti saman hvað varðar
próffræðilega eiginleika þess (Castro o.fl., 2018; Cheung o.fl.,
2015; Chiu o.fl., 2014; Ćwirlej-Sozańska o.fl., 2018; Federici
o.fl., 2017; Koumpouros o.fl., 2018; Moen o.fl., 2017; Silva o.fl.,
2013). WHODAS 2.0 er einnig næmt á breytingar á færni og
fötlun og því hentugt til að mæla áhrif endurhæfingar og ann-
arra inngripa sem ætlað er að auka færni og þátttöku fólks
(Axelsson o.fl., 2017; Federici o.fl., 2017; Garin o.fl., 2010;
Üstün o.fl., 2010a; White o.fl., 2008, 2018; WHO, 2010). Rann-
sóknir hafa einnig sýnt að WHODAS 2.0 getur ha forspár-
gildi er lýtur að þörf fyrir dvöl á hjúkrunarheimili eða aðra
þjónustu (Hu, H.-Y. o.fl., 2017; Hu, L. o.fl., 2012; O’Donnell
o.fl., 2016). WHODAS 2.0 er því mikilvægt, þverfaglegt mæli-
tæki í starfi og rannsóknum innan heilbrigðis- og velferðar -
þjónustu víða um heim. Íslensk þýðing spurningalistans ásamt
prófun áreiðanleika og réttmætis er forsenda þess að hægt sé
að nota WHODAS 2.0 á Íslandi. Aðgengi að mælitækinu á ís-
lensku gæti aukið skilning hérlendis á færni og fötlun frá sjón-
arhóli skjólstæðinga og eflt þverfaglegt samstarf.
Tilgangur rannsóknarinnar var að þýða WHODAS 2.0 á
íslensku og rannsaka próffræðilega eiginleika íslensku þýðingar -
innar, það er innri áreiðanleika, áreiðanleika endurtekinna
mælinga og samtímaréttmæti.
ritrýnd grein • scientific paper
tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 96. árg. 2020 81

Mynd 1. Hugmyndafræðileg tengsl hugtaka í ICF
Líkamsstarfsemi
og líkamsbygging
Umhverfis-
þættir
Einstaklingsbundnir
þættir
Heilsufar
(röskun eða sjúkdómur)
Athafnir Þátttaka