Stefnir - 01.02.1979, Qupperneq 28

kvarði á hagkvæmni hagkerfis ef það
væri stöðugt. Því er þó ekki að
heilsa. Raunveruleikinn er síbreyti-
legur, tækniframfarir breyta forsend-
um hagkerfisins daglega og bezta
ástand í dag gæti verið næst bezta
á morgun. Það þarf því að finna
fleiri mælikvarða ef gagnlegt mat á
að gera á hagkerfunum.
Hagfræðingurinn Bela Balassa
hefur reynt að gera þennan saman-
burð og notaði þá mælikvarða eins
og hagkvæmni við stöðugt ástand,
hagkvæmni við breytilegt ástand,
vöxt þjóðartekna og friðþægingu
neytenda.
Hvað snertir hagkvæmni við stöð-
ugt ástand þá liggur munur ofan-
greindra hagkerfa m. a. í því að í
markaðskerfinu er verðið á mark-
aðnum sjálfvirkt notað til að ákveða
framleiðslumagn og nýtingu fram-
leiðsluþátta. í miðstýrðu kerfi af
sovézkri gerð þarf áætlunarráð að
afla sér þekkingar um eftirspurnir
neytenda, framboð framleiðsluþátta
og framleiðslutækni. Á grundvelli
þessarar þekkingar ráðstafar áætlun-
arráðið framleiðsluþáttum milli fyrir-
tækja og atvinnugreina og ákveður
framleiðslumagn og verðlag.
Þessi eðlismunur gefur markaðs-
kerfinu strax forskot þar sem í því
þarf einstaka framleiðandi einungis
að þekkja eigin framleiðsluforsendur,
verð þeirra framleiðsluþátta, sem
hann notar og þeirra gæða sem hann
býr til. Við miðstýrða verðmyndun
þarf hið opinbera miðstjórnarvald
þær upplýsingar, sem snúa að öllum
framleiðendum, neytendum og eig-
endum framleiðsluþátta. Söfnun og
vinnslu þessara upplýsinga er kostn-
aðarsöm og dregur fjármuni og
vinnuafl frá framleiðslunni. Þessi
kostnaður og sá tími sem þetta tekur
dregur úr magni þeirra gæða, sem
neytendum standa til boða og þeir
spyrja eftir. Auk þess breytast á-
kvarðanir neytenda og framleiðenda
stöðugt þannig að verðákvörðun hins
opinbera er stöðugt skrefi á eftir
raunverulegri stöðu. Þannig krefst
ný jafnvægisstaða stöðugt nýrra út-
reikninga (þekkjum við ekki þetta
vandamál í okkar þjóðfélagi?).
Það vill einnig brenna við að mið-
stýrð verðákvörðun taki ekki tillit
til nauðsynjar á hvatningu til hag-
28
kvæmni, sem felst í möguleikanum
á hámörkun ágóða. Skortur á slíkri
hvatningu í miðstýrðu kerfi hindrar
hagkvæmustu nýtingu framleiðslu-
þátta, enda miðar miðstjórnarvaldið
gjarnan verðlagningu sína við jaðar-
kostnað.
Balassa kemst að þeirri niðurstöðu
að við besta ástand við stöðugleika
sýni miðstýrða kerfið sig vera óhag-
kvæmara, m. a. af tveimur ástæðum:
a) litlir möguleikar eru á því að ó-
dýrasta framleiðsluaðferð sé valin,
b) skorturinn á skynsamlegu verð-
kerfi skerðir möguleikann á skyn-
samlegri ákvörðun framleiðslumagns
(sbr. stöðugur vöruskortur eða of-
framboð í Sovétríkjunum).
Hagkvæmni við breytilegt ástand
tekur tillit til hugsanlegra breytinga
á vexti þjóðartekna innan hagkerfis
miðað við óbreyttan sparnað og
sömu notkun framleiðsluþátta. Hér
komum við inn á möguleika hag-
kerfana til að fæða af sér tækni-
breytingar og nýta þær til aukinnar
hagkvæmni.
Því hefur verið haldið fram að
markaðshagkerfi fæði af sér tækni-
breytingar þar sem baráttan fyrir
afkomu og hagnaðarhvatningin stuðli
að nýjum framleiðsluaðferðum.
Bandarísku hagfræðingarnir Schum-
peter og Galbraith hafa andmælt
þessu og sagt að einstök fyrirtæki
hafi ekki bolmagn til rannsókna og
tæknibreytinga. Slíkt sé einungis á
færi stórfyrirtækja. Rannsóknir í
Bretlandi styðja hins vegar ekki
þessa staðhæfingu. Sé staðhæfing
hagfræðinganna tveggja hins vegar
rétt myndi hagkerfi hins frjálsa fram-
taks þar sem stórar framleiðsluein-
ingar eru fyrir hendi geta slegið
saman hagnaðarmarkmiðinu og fjár-
hagsgetu til tækniumbóta. Það virð-
ist því rétt ályktun að einokun geti
hindrað framfarir ef þar er ekki fyrir
hendi ágóðahvati, en í markaðskerfi,
þó svo að þar ríki fákeppni, leiði
samkeppnin milli fyrirtækja og á-
góðavonin til örari tækniframfara.
Af því leiðir að miðstýrt hagkerfi
leiðir af sér hægari hagvöxt en mark-
aðskerfið komi ekki til sérstakra að-
gerða miðstjórnarvaldsins.
Á seinni árum hefur stöðugt meiri
áhersla verið lögð á vöxt þjóðar-
tekna, sem mæhkvarða árangurs og
í augum marga hefur hann verið
eini mælikvarðinn. Þar hefur mið-
stýrt hagkerfi ákveðna möguleika
fram yfir markaðskerfið. í markaðs-
kerfi fer það eftir vali einstaklinga
hve stórt hlutfall þjóðartekna fer til
sparnaðar og fjárfestingar, og hve
mikið til neyzlu. í sósíölsku hag-
kerfi er þetta hins vegar ákvörðunar-
atriði miðstjórnarvaldsins. Það hefur
möguleika á að auka hlutfall sparn-
aðar og skapa þannig möguleika á
örari hagvexti. Markaðskerfið getur
unnið sér þetta upp með sköttum
og lánað síðan einstaklingum skatt-
tekjurnar til fjárfestinga eins og
Hayek hefur bent á. Slíkur þving-
aður sparnaður er þó mörgum frjáls-
hyggjumanninum á móti skapi.
En getur það talist miðstýrðar-
kerfinu til kosta að hafa þennan
möguleika til hraðari hagvaxtar?
Það veltur á því frá hvers sjónar-
hóli sá kostur er metinn. Miðstjórn-
arvaldið þarf ekki að taka tillit til
óska einstaklinga um vinnu og frí-
tíma og getur gert ráðstafanir til að
auka vinnu með lengingu vinnutíma
eða lækkun rauntekna og aukið
þannig hagvöxt á kostnað frítíma.
Þetta gerir miðstjórnin í skjóli þess
að hún viti betur um þarfir og óskir
einstaklinganna en þeir sjálfir og því
er þetta umtalsverður kostur frá
sjónarmiði miðstjórnarinnar. Frá
sjónarmiði einstaklinganna er hins
vegar um skerðingu vals að ræða
og því er líklegt að slíkur þvingaður
hagvöxtur leiði til minni efnahags-
legrar friðþægingar þeirra. Þessi eig-
inleiki er því fremur ókostur í þeirra
augum.
Friðþæging einstaklingsins veltur
á þrennu.l. að samræmi sé á milli
framleiðslumarkmiða og óska ein-
staklinga. 2. að samræmi sé á milli
raunverulegs sparnaðarhlutfalls og
þess hlutfaUs, sem einstaklingarnir
óska eftir. 3. að samræmi sé á milli
vinnu í reynd og óska einstaklinga
um hlutfall milli vinnu og frítíma.
Markaðskerfið sér sjálfvirkt um að
fyrsta atriðinu sé fullnægt en mið-
stýrt kerfi fullnægir því tæpast og
þá aðeins með þrautum. Neytenda-
friðþæging samkvæmt tveim síðari
atriðunum á sér einungis stað í sósi-
ölsku kerfi komi til minnkun hag-
vaxtarhraða. Því eins og við höfum