Stefnir - 01.02.1979, Page 43

fara þróun, þar sem konungsvaldið
og fulltrúar þess seildust æ meira
inn á verksvið innlendra stjórnstofn-
ana í skjóli fjárheimtu. Gamlar ís-
lenskar valdastéttir, sem haldið
höfðu uppi vörnum gegn ásælni hins
erlenda valds misstu forræði sitt og
forystu í hendur nýrra aðila, inn-
lendra og erlendra, sem áttu frama
sinn og völd undir þjónustu við hið
erlenda vald. Hagur þess var þeirra
hagur. Með endurreisn Alþingis er
fyrst farið að gera kröfur um endur-
heimt sjálfsforræði.
2. Hugtökin ríki, stjórnkerfi, sveitar-
félag og frumeining.
í umfjöllunum um sveitastjórnar-
mál og málefni dreifbýlis og þétt-
býlis gætir ósamræmis í notkun ofan-
nefndra hugtaka. Hér er ekki um
ranga notkun að ræða, en áberandi
að þau eru hvergi skilmerkilega skil-
greind. Það hlýtur að vera forsenda
allrar umræðu um samskipti ríkis
og sveitarstjórna að þau hugtök, sem
notuð eru í þeirri umræðu séu skil-
greind þannig, að ljóst sé hvað átt
er við þegar þau eru notuð. Sem
dæmi má nefna notkun þessara hug-
taka í riti Sambands íslenskra sveit-
arfélaga. „Ríkið og sveitarfélög eru
handhaf ar f ramkvæmdavaldsins'1.
Ríkið hefur með löggjafarvaldinu . .“
„Sveitarfélögin hljóta að verða á-
fram grundvallareining stjórnkerfis-
ins.“ Hér vantar alla skilgreiningu á
þeim hugtökum, sem notuð eru.
Ríkið er einhver aðili, sem bæði
hefur með höndum framkvæmda- og
löggjafarvald og fullyrt er að sveitar-
félögin séu grundvallareining eða
frumeining.
Niðurstöður umræðna um það
hvort séu grunneiningar ríki eða
sveitarfélag, byggist á því hver skil-
greining þeirra er. Ályktanir eru
dregnar út frá skilgreiningunum og
niðurstöður samræmdar.
Hugtökin, sem þarf að skilgreina
eru: ríki, stjórnkerfi, sveitarfélag og
frumeining eða grunneining. Skil-
greiningar þessar eru erfiðar, ekki
vegna þess að hugtök þessi séu ill-
skilgreinanleg, heldur vegna þess
hve þau eru ofnotuð og rangtúlkuð
og lítið samræmi er í notkun þeirra.
Orðið ríki í daglegri umræðu merkir
allt frá áfengisútsölu til æðstu stofn-
ana stjórnkerfisins.
Ríkið.
Hugtakið ríki felur í sér tvennt,
hugtökin þjóð og stjórnkerfi. Þessi
atriði sameinast í hugtakinu ríki
þannig að átt er við þjóð með ákveð-
ið stjórnkerfi sem sameiningartákn.
Ríkið er hið pólitíska form mann-
legra samskipta, þar sem þjóðfélagið
er skipulagt samkvæmt leiðsögn
stjórnkerfis, sem hefur lögleg yfirráð
yfir tilteknu landssvæði og yfirráð
yfir öllum þegnum þjóðfélagsins og
getur í krafti þessara löglegu yfir-
ráða beitt afli til þess að tryggja og
framkvæma löglega stjórnun.
Stjórnkerfi.
Hugmyndafræðin að baki íslenska
stjórnkerfinu er lýðræði og hér finn
ast öll einkenni lýðræðisstjórnkerfis,
stjórnarskrá, löggjafarþing með þjóð-
kjörnum fulltrúum, ríkisstjórn og
forseti, stjórnmálaflokkar sem byggja
á fjöldaþátttöku, almennar reglu-
bundnar kosningar, o. s. frv. Hent-
ugt er í umfjöllun um stjórnkerfi
að hugsa sér það sem samansafn
stofnana eða eininga. s. s. þing, ríkis-
stjórn, ráðuneyti, embættismenn,
stjórnarskrá, o. s. frv.
Sveitarfélag.
Sveitarfélag er félagsleg, pólitísk
og landfræðileg eining, sem er sjálf-
stæð í framkvæmd staðbundinna
verkefna.
Frumeining.
Ef við hugsum okkur að stjórn-
kerfi sé samansafn eininga, þá er
frumeining sú eining stjórnkerfisins,
sem það byggist á. Frumeining væri
þá um leið sú stofnun í stjórnkerf-
inu, þar sem afgerandi ákvarðanir
væru teknar, — afgerandi á þann
hátt, að þær snertu flestar eða allar
stofnanir stjórnkerfisins. Frumeining
hefði þá stöðu innan stjórnkerfisins,
að erfitt væri eða útilokað að ganga
framhjá ákvarðanatöku hennar.
Frumeining hefði úr að spila þeim
pólitísku björgum, sem gerðu henni
kleift að stjórna beint og hafa áhrif
á eða beygja undir ákvarðanir sínar
sérhverja þá stofnun stjórnkerfisins,
sem hún fengist við hverju sinni.
Vérkefnaskipting ríkis og sveitar-
félaga.
Samkvæmt skilgreiningunni hér
að framan er ríkið samheiti fyrir
þjóð og stjórnkerfi. Stjórnkerfið er
samansafn stofnana, sem saman eða
sér eru framkvæmdaaðilar, sem leysa
af hendi verkefni sem eru nauðsyn-
leg vegna starfsemi ríkisins.
Löggjafarvaldið er sú stofnun inn-
an stjórnkerfisins, sem ákveður verk-
efnaskiptingu ríkisins og sveitarfé-
laganna. Verkefnum þessum er skipt
í þrennt:
1. Verkefni sem ríkið stendur eitt
að.
2. Verkefni sem sveitarfélög standa
ein að.
3. Verkefni sem ríki og sveitarfélög
standa saman að.
Ríkið hefur eitt með höndum
sveitarfélaga, einna eða margra sam-
an eða landshlutasamtaka þeirra.
Ef litið er á verkefni sveitarfélaga
kemur í Ijós að þau eru fyrst og
fremst lögboðin fjárframlög til ríkis-
ins og sameiginlegra velferðarmála
íbúa sveitarfélaganna. Sveitarfélög
hafa því ekki afgerandi áhrif á stjórn
ríkisins. Þau eru afmarkaður og fá-
mennur vettvangur þar sem einstakl-
ingurinn getur haft meiri áhrif á
stjórn sveitarfélagsins en ríkisins.
Sveitarfélög eru hins vegar svo fá-
menn að þau valda ekki ein ýmsum
verkefnum sínum og sumum þeirra
alls ekki. Þetta gildir að vísu ekki
um þau öll, t. d. stærri hreppa og
svo bæi. Þetta vandamál hafa sveit-
arfélögin reynt að leysa með sam-
vinnu sín á milli en þar sem um
mjög staðbundin verkefni er að ræða
standa sveitarfélögin ein.
Áður hefur verið drepið á það
eðliseinkenni, ef svo má segja, ríkis-
ins að færa stöðugt út valdsvið sitt.
I allri umræðu um sveitarstjórnar-
mál gætir þess mjög að ræða og
gagnrýna miðstjórnartilhneigingu rík-
isins. Þá er gjarnan bent á þá stað-
reynd að all-flestar stofnanir stjórn-
kerfisins hafi aðsetur sitt á höfuð-
borgarsvæðinu. Hér er á ferðinni
gamalt deilumál, togstreitan milli
dreifbýlis og þéttbýlis. Reykjavík er
orðin samheiti fyrir stjórnkerfið og
stofnanir þess, „Reykjavíkurvaldið“.
Sé litið á starfsmannaskrár ríkis-
ins og stofnanaskrár kemur í ljós að
43