Stefnir - 01.02.1979, Page 51

ingum reynist því miður auðvelt að
snúa þeim um fingur sér.
Blöðin standa þó feti framar ríkis-
fjölmiðlunum um fréttaflutning, en
þar virðist alger deyfð og frumkvæð-
isleysi ríkja. Segja má að ein ástæða
fyrir því að hérlendis þrífast svo
mörg dagblöð, sem raun ber vitni,
sé, að fréttastofur ríkisins standa sig
alls ekki í stykkinu. Þær virðast
aðeins vera afgreiðslustofur frétta-
ályktana, eins og svo oft hefur verið
sagt um þokukenndan tilgang frétta-
stofa ríkisins.
Möguleikar útvarps og sjónvarps
í fréttamennsku eru þó ótvíræðir.
Gildi útvarpsins í því efni er fyrst
og fremst fólgið í því að geta skýrt
frá atburðunum á þeirri stundu sem
þeir eru að gerast og sjónvarpið
getur um leið beitt myndmálinu,
sem oft segir meira en mörg orð.
Erlendis þar sem þessir möguleikar
eru nýttir til hins ítrasta eiga blöðin
og þá ekki síst síðdegisblöðin í vök
að verjast. Hér á landi væri það
nánast hlægilegt að halda því fram
að blöðunum stafi ógn af hinni svo-
kölluðu fréttamennsku útvarps og
sjónvarps.
í umræðu um hlutverk fjölmiðla
má ekki gleyma afþreyingar- og
fræðsluhlutverki þeirra, en þar hafa
útvarp og sjónvarp sterkari stöðu
en blöðin.
Siðferðilegar skyldur.
Sum blöð vilja á stundum vera í
hlutverki samvisku þjóðarinnar. Þau
skrifa um spillingu og fjármálasukk
stjórnmálamanna og benda á hætt-
urnar í þjóðfélaginu sem beri að var-
ast. Óhjákvæmilega taka þau afstöðu
í þessum skrifum sínum og eru að
því leitinu til pólitísk. Því hvað er
pólitík annað en að taka afstöðu
í þjóðfélagsmálum? Það er því ekki
nema eðlilegt að spurt sé um sið-
fræði blaðanna og heiðarleik þeirra.
Þá sem vilja veita aðhald og gagn-
rýni verður einnig að gagnrýna og
veita aðhald. Ríkari ábyrgð hlýtur
að hvíla á þeim blöðum sem sjálf
lýsa því yfir að þau séu „frjáls og
óháð“ heldur en hinum sem ekki
fara í grafgötur með pólitískt trú-
boðshlutverk sitt.
Hvað er sagt og hverju er sleppt
í frásögnum blaðanna? Hversu ná-
kvæm og áreiðanleg er fréttin? Slík-
ar spurningar hljóta að vakna í þessu
sambandi, en vitaskuld er erfitt um
svör og áreiðanlega greinir menn
mjög á um hvaða siðfræði skuli látin
ráða í umfjöllun blaðanna um hin
margvíslegustu þjóðfélagsmál. Eitt
atriði, þótt lítið sé, getur til dæmis
haft meiri áhrif en í fljótu bragði
virðist. Það eru matarveislur, kaffi-
og kokkteilboð sem blaðamönnum er
boðið til að aðilum sem vilja hafa
áhrif á blaðamenn og skrif þeirra.
Þessu er lítill gaumur gefinn á frétta-
stofum fjölmiðlanna og finnst víst
flestum að lítil hætta sé á að unnt
sé að ,,kaupa“ blaðmenn með slíku
lítilræði. En hver er trygging lesenda
fyrir því að önnur og verðmeiri
fríðindi séu ekki veitt ,,góðum“
blaðamönnum fyrir vinsamleg skrif?
Annað atriði er tengsl blaðamanna
við fyrirtæki og stofnanir úti í þjóð-
félaginu. Eiga blaðamenn „frjálsu“
blaðanna að taka þátt í starfi stjórn-
málasamtaka eða hagsmunasamtaka
sem ætla má að hafi áhrif á skrif
þeirra í einhverjum mæli? I þessu
sambandi minnist ég atviks sem ég
varð vitni að í sumar þegar umsjón-
armaður lesendadálks Dagblaðsins
nýtti aðstöðu sína hvað eftir annað
til þess að koma höggi á pólitískan
andstæðing sinn.
Þá er ekki síður ástæða til þess
að velta hagsmunum eigenda blað-
anna fyrir sér og einnig þætti aug-
lýsenda í blöðunum á efni þeirra.
Öll höfum við orðið vitni að því
að auglýsingar í fréttaformi birtast
í blöðum, einkanlega í kringum stór-
sýningar svo sem landbúnaðarsýn-
ingu eða fatakaupstefnu. Ég dreg í
efa siðferðilega heimild blaðanna til
að skapa sér fjárhagslegt „goodwill"
auglýsenda með þessum hætti.
Vinsælasta umræðuefni almenn-
ings sem snertir siðferði blaðanna
er án vafa hvernig háttað skuli nafn-
birtingum. Við hvað skal miða til
dæmis við birtingu nafna þeirra sem
gerst hafa brotlegir við lögin, á að
miða við aldur eða tegund afbrots?
En fleiri atriði koma til greina svo
sem nöfn manna sem farist hafa af
slysförum eða ýmiskonar myndbirt-
ingar. Blöðin hafa nokkuð mismun-
andi stefnu í þessum efnum en al-
mennt er þó ríkjandi sú skoðun að
hlífa beri aðstandendum sem um sárt
eiga að binda. Annað sjónarmið sem
nokkuð getur stangist á við hið fyrra
er, að koma beri í veg fyrir gróu-
sögur sem einatt myndast kringum
svo viðkvæm efni. Eina gryfju ber
þó umfram allt að varast, það er að
gera slík mál að söluvöru. Þeirrar
tilhneygingar hefur stundum gætt og
er ástæðan sú að fátt vekur meiri
athygli, ekki síst meðal þeirra sem
mest hneykslast.
„Oft má satt kyrrt liggja“ er máls-
háttur sem vel er vert að hafa í
huga þegar rætt er um siðfræði blað-
anna. Óþarfa smáatriðalýsingar til
dæmis í afbrotamálum eru hvimleið-
ar og geta raunar haft beinan skaða
í för með sér. Þarna er stundum um
nokkurskonar kennslu í glæpum að
ræða til dæmis hvernig leikið skuli
á kerfið með ýmsum hætti.
Þá ber loks að nefna heimildir og
heimildarmenn. Brunnið hefur við
að heimilda eða heimildarmanna er
ekki getið í fréttum íslenskra blaða
og eru slíkar fréttir vitaskuld ekki
eins trúverðugar og ella. Þar ber þó
að geta nafnleyndar sem heimildar-
maður kýs að sveipa um sig af ýms-
um ástæðum. Fréttamaður verður í
slíkum tilfellum annaðhvort að velja
nafnleynd ellegar missa af frekara
fréttaefni með því að nefna heimild-
armann. í slíkum tilfellum verður
lesandinn að meta sjálfur hvort hann
treystir fréttamanni eða hvort hann
álíti að Gróa á Leiti sé enn á ferð.
Ekki er þó líklegt að Watergate mál-
ið hefði upplýstst ef nafnleyndar
hefði ekki verið gætt þar. Einn
grundvallar heimildarmaðurinn í því
máli er enn óþekktur.
Frelsi fylgir ábyrgð.
Ekki má gleyma því að blaðamenn
starfa undir stöðugri pressu. Þeir
verða að skila verkefnum sínum á
svonefndri „deadline“. Framleiðsla
blaðamanna úreldist fljótt, ef svo má
að orði komast, þar sem þeir starfa
fyrir líðandi stund. Það sem lesanda
kann í fljótu bragði að virðast vera
rangfærsla eða vanþekking kann að
vera af öðrum orsökum. Oft næst
aðeins í einn aðila máls og svo má
heldur ekki gleyma fordómum les-
andans sjálfs sem ekkert finnst gott
51