Stefnir - 01.02.1979, Blaðsíða 22

Umdeild efnistök.
Pau efnistök Ólafs Björnssonar og
margra annarra frjálslyndra fræði-
manna á Vesturlöndum, að benda
á að átökin í stjórnmálum standi
einkum á milli frjálshyggjumanna og
alræðishyggjumanna, hefur oft verið
gagnrýnd. Eftir því sem ég fæ best
séð, er gagnrýnin tvennskonar: í
fyrsta lagi á gagnrýnin rætur sínar
til aldalangra deilna um frelsishug-
takið. Og þá sérstaklega útlistun
frumspekinga og marxista á því. (1)
I öðru lagi sú ábending vinstri
manna að fráleitt sé að tala um frelsi
í þjóðfélögum Vesturlanda. Auð-
hringir ráði öllu, einstaklingurinn sé
þar einskis virði. (Þessi síðarnefnda
gagnrýni virðist vera eins konar til-
brigði við það stef Karls Marxs, að
hið borgaralega frelsi, sé einungis
frelsi kapítalistans til að arðræna
öreigana). Hvorugt þessara gagnrýn-
isatriða fær þó staðist við frekari
yfirsýn að mínum dómi.
Hvað er frelsi?
Nú er það vitað mál, að menn
eru ekki á eitt sáttir um, hvað frelsi
sé í raun og veru. Einræðisherrar
um víða veröld hafa til að mynda
ævinlega framið hrottaskap sinn und-
ir yfirskini frelsis og réttlætis.
Um þetta eru fjöldamörg dæmi
sem óþarft er að rifja upp. En þessi
hugtakaruglingur grundvallast á af-
stöðu einræðis- og alræðisherranna
til frelsishugtaksins og á rætur sínar
m. a. að rekja til notkunar frum-
spekinga á hugtakinu frelsi.
Það er sammerkt með alræðis-
herrum hvar í flokki sem þeir standa
að þeir greina aðeins eina tegund
af frelsi. Þetta er það sem heim-
spekin nefnir hið jákvæða frelsi og
er fólgið í skynsamlegri stjórn ein-
staklingsins á gjörðum sínum. Á
hinn bóginn láta þeir lönd og leið
allar hugmyndir um hið svo kallaða
neikvæða frelsi sem í stystu máli
þýðir að menn eigi að láta hvern
einstakling afskiptalausan og þar
með sjálfráðan gerða sinna. (2)
Rödd skynseminnar.
í því þjóðfélagi þar sem einungis
jákvætt frelsi er viðurkennt geta
valdhafarnir því auðveldlega rétt-
lætt harðstjórn sína. Foringinn (í fas-
ískum ríkjum) Flokkurinn í( komm-
únískum ríkjum) er hið yfirskilvit-
lega afl sem gegnir því sögulega
hlutverki að ákvarða. Hið sanna
frelsi er fólgið í því, að hafa „skyn-
samlega“ stjórn á sjálfum sér og að
hlýða rödd flokksins eða foringja,
sem eru þá holdtekja skynseminnar.
I bók sinni „Tilraun um manninn“,
orðar Þorsteinn Gylfason heimspeki-
prófessor það svo: Maður sem hefur
ranga skoðun frá sjónarhóli „Flokks-
ins“ eða „Foringjans“, er ekki frjáls
fremur en drukkinn maður, sem
reikar um og veit ekki af sér. Hann
er fyrst frjáls, þegar hann hefur játað
villu sína — þegar runnið er af
honum. „Sannleikurinn mun gera
yður frjálsa". (3)
Upp úr þessu eru frelsishugmynd-
ir einrðisafla eins og nasista og
kommúnista sprottnar. Það er engin
tilviljun, að Hegel, einn helsti boð-
beri frumspekinnar, er meðal helstu
áhrifavalda bæði nasisma og komm-
únisma. Frumspekilegar hugmyndir
þessa „grillufángara“, en svo nefnir
Halldór Laxness hann, skína hvar-
vetna í gegn um gjörðir alræðis-
herranna. Þegar sovéskir andófs-
menn eru settir inn á geðveikrahæli
fyrir það eitt að tala gegn stjórnvöld-
um er það gert í nafni frelsis og
réttlætis. „Rétturinn“ til að mót-
mæla er þessu óviðkomandi þar sem
hver sá sem ekki hlýðnast, er ekki
lengur frjáls samkvæmt ritúali þeirra.
Gjörólíkar hugmyndir.
Hugmyndir frjálshyggjumanna eru
allsendis ólíkar þeim kenningum sem
hér hefur verið lauslega drepið á.
Þær eru sprottnar upp úr hugmynd-
um heimspekinga eins og Kants og
bresku nytsemishyggjumannanna. Á
tuttugustu öld hefur þeim mest og
best verið haldið á lofti af lærisvein-
um hins svokallaða „austurríska
skóla“ í hagfræði, svo og af ýmsum
Vestur-Evrópskum og bandarískum
heimspekingum, hagfræðingum og
öðrum félagsvísindamönnum, sem of
langt yrði upp að telja.
' Viðurkenning á hinu „neikvæða
frelsi“ gengur sem rauður þráður
í gegn um kenningar þessara manna,
og má marka af því hvílíkur grund-
vallarmunur er á heimspekilegum
forsendum alræðishyggju og frjáls-
hyggju þó ýmsir vilji vera láta annað.
Af þessum sökum tel ég að aðferð
Ólafs Björnssonar að draga skýr
mörk á milli alræðishyggju og frjáls-
hyggju fullkomlega réttlætanlega.
Hugarórar og upphrópanir.
En víkjum nú að þeirri kenningu,
að frjáls samkeppni sé ekki annað
en draumsýn. Á tuttugustu öldinni
hafa fylgisspakir sporgöngumenn
hann reynt að þróa þessa kenningu.
Þeir hafa einnig fengið til liðs við
sig menn á borð við J. K. Galbraith,
sem orðið hefur þekktur fyrir að
gefa hugaróra sína út á bókum. (3)
Miklu moldviðri hefur verið þyrl-
að upp í kring um auðhringi. Þeir
eru gerðir að persónugervingum hins
versta í fari markaðsbúskaparins og
margt er þeim til foráttu fundið.
í bók Ólafs Björnssonar er vikið að
þessum mikla darraðardansi, sem
fremur hefur einkennst af tilfinn-
ingaríkum upphrópunum, en nokkru
öðru.
Stærsti hluti samkeppnishæfur.
Staðreyndin er nefnilega sú, að tal
um auðhringi og ægivald þeirra er
stórum aukið. Lang stærstur hluti
bandarískra markaða t. d. er full-
komlega samkeppnishæfur. Á hverju
ári bætist fjöldi fyrirtækja við í hóp
þeirra, sem fyrir eru og önnur eru
lögð niður. Margt virðist benda til
þess að hringamyndun eigi sér eink-
um stað í þeim hluta efnahagskerfis-
ins þar sem ríkisafskipti eru mest.
Það er líka skiljanlegt. I skjóli tolla,
skatta og leyfisveitinga er auðvelt
að koma við pólitískri misbeitingu.
Þar sem klíkuvindurinn blæs grær
illgresið.
Fagnaðarefni.
Það er skoðun þess, sem þessar
línur skrifar, að útkoma bókar Ólafs
Björnssonar, Alræðishyggja og frjáls-
hyggja, hafi verið fagnaðarefni. Hún
er ein fárra bóka, sem því nafni
geta heitið, er komið hafa út um
þjóðfélagsmál á íslandi hin síðustu
árin. Ótrúlega lítið er ritað um hug-
myndafræðileg efni á íslandi, nema
helst af kreddupúkum af vinstri
væng. Það er löngu orðið mál að
22