Gisp! - 12.03.2005, Síða 104

mannlegar og stíllinn í heild dramatískari og meira
ítaktvið umfjöllunarefnið. Þegarfyrirrennarar Maus,
smásögurnar “Prisoner on Hell Planet” og “Maus”
eru bornar saman við skáldsöguna verður allt þetta
enn meira áberandi. 1 “Hell Planet" er fólk f stað
dýra og stíllinn er expressíonískur, þrúgandi - sterkur,
en næstum yfirþyrmandi. (“Maus” eru mýsnarog
kettirnír komin til sögunnar en sagan er teiknuð í
mun flúraðri og hlaðnari stíl, sem var í raun hinn
almenni stíll höfundar, en hann ákvað síðan að vinna
teíkningarnar niður í það látleysi sem eínkennir
skáldverkið. Almennt er niðurstaðan sú að leiðin
sem farin er í Maussé betur heppnuð, hún grípi
lesandann fastari tökum en hinn aggressívi
expressíoníski stíll. Johnston nefnir kenningu Scott
McClauds í þessu sambandi, en í Understanding
Comics (1993) ræðir hann muninn á raunsæjum
og einföldum teikningum af persónum og álítur að
lesandi eigi auðveldara með að samsama sig
einföldum útlínum andlita á persónum. Einfaldar
útlínur ásjónu dýrs í stað mannsandlits ættu því að
bjóða uppá enn meiri samsömun. Það erauðveltað
hugsa sér að ‘fyndnudýra’ hefðin ýti enn frekar undir
þetta, en fyndnudýra efnið er fyrst og fremst álitið
barnaefni. ( því efni skiptir ímyndunarafl barnsins
miklu máli, barnið lifir sig inn í ævintýraheim
hinna talandi dýra, það persónugerir dýrin og
sér sig í þeim ~ ég gat til dæmis aldrei þolað
hvað illa var farið með úlfa - og sú reynsla, eða
upplifun innlifunar, rifjast svo upp þegar dýr
dúkka aftur upp sem persónur í allt öðru
samhengi. Hér mætti næstum kalla til kenningu
Freu.ds um hið ókennilega eða óhugnanlega, sem
einmittgengur útá þetta: reynsla barnsins, að mestu
bæld, birtist aftur í nýju formi á fullorðinsárum, en
nú hefur áhrifamátturinn aukist og breyst, því ekkert
er eins og var, hugmyndir bernskunnar eiga ekki
lengur við. Það skyldi þó aldrei vera að þetta væri
ástæðan fyrir vinsældum Maus?
Reyndar er ekki fjarri lagi að nefna Freud þegar talað
er um Maus, því samband sonarins við föðurinn, í
skugga sjálfsmorðs móðurinnar, býður jú uppá miklar
Freudískar pælingar. En látum þetta nægja.
MILLIKAFLI
Æviskrif voru, eins og áður sagði, engin nýlunda
fyrir höfunda og lesendur neðanjarðarmyndasagna.
Þær blómstruðu á síðari hluta sjöunda áratugarins
og fyrstu árum þess áttunda, í kjölfar hnignunar
meginstraumsmyndasögunnar. Sú hnignun sigldi
síðan í kjölfar ritskoðunar, en á sjötta áratugnum fór
myndasagan fyrir rétt með þeim afleiðingum
að myndasöguútgefendurtóku uppsjálfsritskoðunar-
batterf sem útrýmdi öllu óviðeigandi efni úr
myndasögum: ofbeldi, kynlífi, gagnrýni á stjórnvöld,
óæskilegum skoðunum... Allt var þetta síðan tekið
upp af neðanjarðarmyndasögunni rúmum 10 árum
síðar. Neðanjarðarmyndasögur voru, eins og nafnið
gefur til kynna, ekki gefnar út af stóru meginstraums-
fyrirtækjunum, heldur var þetta efni gefið út af
einstaklingum og síðar litlum fyrirtækjum sem
sérhæfðu sig í slíkri útgáfu. Dreifingin fór að sama
skapi framhjá viðurkenndum leiðum, en yfirleitt var
þetta efni selt í ýmsum sérverslunum fyrir undarlegt
dót. Með þessu móti var tjáningarfrelsið algert og
myndasöguhöfundar nýttu sér það óspart til að reyna
á þanþol formsins. Meðal annars komu þarna fram
ýmiskonaræviskrif, persónulegri en almennt þekktust
áður, oft í formi hugleiðinga, dagbóka, minningabóka,
sjálfsævisagna, ævisagna eða annarskonar
naflaskoðana. Sem dæmi má nefna skrif Roberts
Crumb, en um hann er fjallað annarsstaðar í þessu
riti. Með breyttum viðfangsefnum kom einnig breyttur
stíll, ný nálgun á myndmálið og nýjar tilraunir með
samspil forms og innihalds. Spiegelman var einn af
þeim sem kom fram á sjónarsviðið með
neðanjarðarmyndasögunni og eru sögur hans frá
áttunda áratugnum mjög
tilraunakenndar. Þar leikur hann sér á ýktan hátt
með formið og listasöguna, ýmist með því að klippa
saman og sundur myndasögur í ‘klassískum’ stíl
eins og í sögunni “Malpractice" eða með því að nota
Picasso fígúrur sem persónur í sögum, eins og “Ace
Hole: Midget Detective”.
Neðanjarðarmyndasagan þreifst að hluta til í
tímaritaútgáfu, hvortsem það voru ritsem sérhæfðu
sig ( myndasögum, eða rit af öðru tagi sem birtu
meðal annars myndasögur. Tímaritaútgáfa var lengi
mikilvægur hluti myndasögunnar, en hvort sem er
í Bandaríkjunum, Evrópu eða Japan, var það hin
almenna regla að myndasögur birtust fyrst í tímaritum
sem eru þá yfirleitt einskonar safnrit (þetta á ekki
lengur við í Frakklandi og hefur einnig minnkað í
Belgíu), síðan var sögunum safnað á bók (reyndar
voru Bandaríkin langt á eftir með bókahluta). Þó
neðanjarðarmyndasagan hafi með tímanum dalað
- eða breyst, var þörfin fyrir tímarit sem sérhæfðu
sig í myndasögum utan meginstraumsins ekki minni
en áður. Spiegelman og Mauly tóku upp þennan
bolta ogstofnuðu Rawárið 1980. Rawvar auðvitað
afskaplega ‘artí’ tímarit, það var leiðandi í því að
kynna evrópska myndasöguhöfunda, eins og Ever
Meulen, Pascal Doury og Jacquel Tardy, auk þess
sem þarna birtust þeir myndasöguhöfundar sem
eru uppáhöld lesenda óháðu myndasögunnar í dag,
Mark Bever, Chris Ware, Dan Cloves, Charles Burns,
David Mazzuchelli og J. Otto Seibold. En slíkar sögur
eru af mörgum álitnar hallar undir listrænuna, enda
vinsælar meðal listaskólanema og bókmenntafólks,
þetta eru sögurnar sem höfða til ‘annarra’ lesenda,
fólks sem les ekki endilega myndasögur og hefur
kannski ekki mikinn áhuga eða álit á þeim, en er
tilbúið að gefa þessu efni séns. Aðrir innan
myndasöguheimsins eru ekkert sérstaklega hrifnir
af sögum af þessu tagi, af sömu ástæðu: þetta er of
‘artí’ sem margir álíta andstæðuna við myndasöguna,
myndasagan á að vera skemmtiefni, helst þannig
að hún sé ógagnsæ utanaðkomandi, en heill heimur
fyrir innvígða. Bókmenntafólk og listafólk flækist bara
fyrir og á ekkert með að skipta sér af.
Hér er ég auðvitað að ýkja upp viðhorf sem ég hef
stundum orðið vör við, undirliggjandi og ósögð (eða
kannski hálfsögð), í skrifum og umræðum um
myndasögur. Þetta á líka við í allri umræðu um
‘genrur’, hvort sem það er innan bókmennta eða
kvikmynda, eða eins og í þessu tilfelli, vísi til heillar
greinar, tiltekins miðils. Aðdáendamenningin sem
skapast í kringum verk af þessum toga er oft ákaflega
fastheldin á ‘eignarétt’ sinn á þessu efni, en þar
skiptir það að vera innvígður miklu máli meðan
utanaðkomandi þættir eru álitnir spillandi, byggðir
á misskilningi.
Öllu áhugaverðari er umræðan um notkun á
myndasögum í myndlist, en í bókinni Splat Boom
Pow: The Influence of Cartoons in Contemporary
Art, sem er sýningarskrá fyrir samnefnda sýningu,
fjalla Roger Sabin og Valerie Cassel um áhrif
myndasögunnar í myndlist. Sabin, sem er
myndasögusérfræðingur, er fremur skeptískur á
þessi tengsl og bendir á að oft og iðulega eru þessi
áhrif takmörkuð, jafnvel á misskilningi byggð, og
sýni ekki endilega mikla þekkingu á forminu, né birti
mikla virðingu fyrir því. Hann ræðir hvernig
myndlistarmenn nota iðulega stakarfígúrureða
ramma án þess að taka tillit til samhengis, en séu
sjaldan að fjalla beint um formið í myndum sínum,
það er myndasöguna sem ‘sequential art’
raðmyndaform. Því sé þessi notkun myndlistarmanna
á myndasögunni handahófskennd ogfjalli í raun
ekki um myndasöguna heldur um
afþreyingarmenningu og íkon og fígúrur hennar. Og
það sem verra er: það er lítil virðing borin fyrir
höfundum þessara teikninga, því iðulega eru þær
teknar upp án nokkurskonar tilvísunar til þess
samhengis sem þær eru sprottnar úr og án þess að
höfunda sé getið né leyfis leitað. Sýningarstýran, og
ritstýra bókarinnar, Cassel, er hinsvegar á allt annari
línu, hún kemur úr myndlistarheiminum og henni
finnst frábært hvernig myndasagan fær nýtt líf í
102 | ART SPIEGELMANN