Náttúrufræðingurinn - 2009, Blaðsíða 35

35
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
beinaleifar af þessari skepnu. Þetta
var fyrsta heillega beinagrindin sem
fannst af risaeðlu; fram að þeim tíma
þekktu menn einkum stök bein eða
beinabrot. Áratug síðar, 1868, settu
heimamenn beinagrindina upp á
safni (með endurgerðum þeim bein-
um sem vantaði). Þetta var heimsins
fyrsta heildarmynd af risaeðlu. Þar
sést skepnan í kengúrustellingu,
standandi á tveimur fótum með stoð
af halanum. Nú er talið að þessi dýr
hafi hlaupið hratt á tveimur fótum en
stuðst við framfæturna eða stjáklað á
fjórum fótum á beit.
Öld eftir að beinin fundust, 1958,
var hlasseðlan lýst „fylkisrisaeðla“
(Official State Dinosaur) í New Jersey
og skömmu síðar var reist af henni
stytta í Haddonfield (16. mynd).
Önnur fræg andarnefja er freyju-
eðlan (Maiasaura eða Maiasaurus,
17. mynd), álíka stór og hlasseðlan,
eða 7 metra löng og um tvær lestir.
Árið 1979 fundust í Montana í
Bandaríkjunum, í hlíðum Klettafjalla,
leifar af þessum áður óþekktu dýrum
og hjá þeim egg og tveir hópar af
misstórum ungum í skálum, sem
talin eru hreiður. Minni ungarnir,
um 45 cm langir, fundust innan um
brot af eggjaskurnum og virtust
nýskriðnir úr eggi eða komnir að
því að klekjast. Í hinu hreiðrinu voru
ungarnir mun stærri, nærri metri að
lengd. Þar sem stóru ungarnir voru
enn í hreiðri var talið að þeir hefðu
verið háðir foreldri eða foreldrum
um fæðu, enda voru leggirnir að
verulegu leyti úr brjóski og líktust um
það leggjum ýmissa hreiðurkærra
fuglsunga sem háðir eru umhyggju
foreldranna. Síðar hefur komið í
ljós að fleiri andarnefjur – og ýmsar
risaeðlur aðrar – hafa annast unga
sína, og verður brátt vikið að því.
Margar andarnefjur voru með
einkennilegan, holan beinkamb eða
hulstur á höfði, sem talið er að hafi
magnað hljóðin sem dýrin gáfu frá
sér, til dæmis lúðurkemban eða sló-
eðlan (Parasaurolophus, 18. mynd).
Leifar hennar hafa fundist allvíða í
Norður-Ameríku.
Skjaldeðlur
Skjaldeðlur (Thyreophora) voru plöntu-
ætur sem gengu á fjórum fótum og
höfðu á baki áberandi beingadda eða
beinbrynju, stundum hvort tveggja.
Þekktustu fulltrúar þeirra eru gadd-
eðlur og kambeðlur.
Leifar fjölda tegunda af gadd-
eðlum (Ankylosauria) hafa fundist
í öllum heimsálfum (þó er óvíst um
Afríku), þar með Antarktíku, og dýrin
voru uppi í nærri 100 milljón ár, frá
því seint á júratímabili, fyrir um 160
milljón árum, til loka miðlífsaldar.
Dæmigerður fulltrúi hópsins, hin
eiginlega gaddeðla (Ankylosaurus
magniventris, 19. mynd), lifði í
Norður-Ameríku á síðasta skeiði risa-
eðlnanna, við lok krítartímabils. Þetta
var stór og belgmikil skepna, um 10
metra löng og einar 4–5 lestir, þakin
göddum á baki og með gaddakylfu
úr beini á halanum.
Kambeðlur (Stegosauria) höfðu
styttri fram- en afturlimi, með klær
sem líktust hófum, lítið höfuð og
áberandi röð af lóðréttum bein-
göddum upp úr hryggnum og aftur
á hala. Kambeðlur voru einkar
áberandi á júratímabili og leifar
þeirra hafa fundist í öllum álfum
heims nema Antarktíku. Á krít
fór veldi þeirra hnignandi og þær
hafa trúlega verið aldauða áður en
meginaldauðabylgjan reið yfir.
Hinar eiginlegu kambeðlur,
nokkrar tegundir af ættkvíslinni
Stegosaurus, voru einna stærstar
þessara dýra, um 9 m (20. mynd).
Vel varðveittar leifar þeirra frá
því seint á júratímabili, 156–140
milljón ára, hafa fundist í Utah og
Wyoming í Bandaríkjunum.
Ungaumönnun
Upp úr 1920 rákust bandarískir
steingervingafræðingar á klasa af
risaeðlueggjum þar sem nú er Góbí-
eyðimörkin í Mongólíu. Þá var
talið að eggin væru úr frumhyrnu
(Protoceratops), en steingerðar leifar
þessarar horneðlu eru algengar þar
um slóðir. Þegar svo fundust bein
ráneðlu ofan á klasa sams konar
eggja, lá beinast við að álykta að
þarna hefði komist upp um tilraun
til eggjaráns fyrir einum 80 milljón
árum og skepnan ber því æ síðan
heitið Oviraptor, „eggjaþjófurinn“,
sem á íslensku hefur verið lagt út
eggjagrípur.
20. mynd. Kambeðlan, Stegosaurus, hefur
verið vel varin, með gadda á baki sem orðið
gátu meira en metri á hæð.4
19. mynd. Gaddeðlan, Ankylosaurus, var al-
sett beingöddum sem fá rándýr hafa unnið á,
auk þess sem hún hefur getað slegið harkalega
frá sér með þungum, göddóttum halanum.
Má því ætla að jafnvel grameðlan, sem uppi
var samtímis gaddeðlu og á sömu svæðum,
hafi vart ráðið við hana.4
18. mynd. Lúðurkemba, Parasaurolophus,
var stór andarnefja, um 10 m löng og allt að
5 m há. Beinkamburinn á höfðinu gat orðið
meira en hálfs annars metra langur. Talið er
að með honum hafi dýrin magnað hljóðin
sem þau gáfu frá sér.4