Náttúrufræðingurinn - 2009, Síða 37

37
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Fundist hafa fleiri steingervingar
sem staðfesta, eða benda að minnsta
kosti til þess, að risaeðlur hafi annast
egg sín og unga. Að svo komnu
verður ekkert fullyrt um hve margar
af þessum skepnum hafi sinnt
afkvæmum sínum og hversu vel,
en í samantekt um ungaumönnun
risaeðlnanna bendir höfundur á að
umönnun eggja og unga gæti hafa
átt þátt í velgengni þessara dýra,
sem réðu ríkjum á þurrlendi jarðar í
meira en hundrað milljón ár.15
Dínósárarnir taka flugið
Þegar fugl er borinn saman við
krókódíl virðist fátt sameiginlegt: Í
stað öflugra kjálka með röðum af
tönnum er fuglinn með tannlausan
gogg; hann er líka með fiður í stað
hreisturs, með stél í stað langs hala;
fjórir fótleggir krókódíls ganga til
hliðanna út frá bolnum en fuglinn
stendur á tveimur nokkurn veginn
lóðréttum afturlimum og framlimir-
nir eru vængir ummyndaðir til flugs.
Fleira í líkamsgerðinni er harla
ólíkt, sem og efnaskiptin: Líkami
krókódíls hitnar og kólnar með
umhverfinu en fuglinn heldur á sér
jöfnum, allháum líkamshita.
Ef í stað krókódíls kæmi annað
skriðdýr, svo sem eðla eða slanga,
að ekki sé minnst á skjaldböku, yrði
munurinn enn meiri. Og til skamms
tíma drógu flestir vísindamenn risa-
eðlurnar í dilk með skriðdýrum
varðandi megingerð líkamans og
efnaskiptahætti.
Archaeopteryx
Í Bæjaralandi syðst í Þýskalandi eru
kalksteinslög úr þunnum flögum,
kennd við smábæinn Solnhofen, þar
sem fíngerðir hlutar genginna líf-
vera hafa varðveist líkt og í Yixian í
Kína. Solnhofenkalksteinninn er um
150 milljón ára, frá því seint á mið-
hluta miðlífsaldar, júratímabilinu.
Árið 1855 fundust í honum bein úr
skepnu sem fyrst í stað var talin flug-
eðla og kölluð Pterodactylus crassipes.
Árið 1860 kom upp stök fjöður og
næsta ár heilleg, fiðruð beinagrind,
og varð þá ljóst að allt var þetta af
kvikindum sömu gerðar. Dýrið ber
síðan ættkvíslarheitið Archaeopteryx,
öglir eða eðlufugl (23. mynd).
Auk stöku fjaðrarinnar eru nú
þekktir tíu steingervingar af ögli,
allt frá allheillegum beinagrindum
til brota úr stökum beinum. Allir
fundust í Solnhofenlögunum. Einn
þeirra, sem fannst 1958, er nú tal-
inn glataður. Hinn síðasti komst í
hendur fræðimanna 2005, allheilleg
beinagrind sem áður hafði verið
falin á einkasafni. – Í tímans rás hafa
þessi fornu dýr hlotið ýmis fræði-
heiti, en sem stendur rúmast þau að
flestra mati innan einnar tegundar,
A. lithographica.d
Í líkama öglis birtist blanda
af einkennum fugls og skriðdýrs
og mönnum er nú ljóst að skrið-
dýrssvipurinn verður rakinn til
aldauða dýra af ákveðnum stofni
kjöteðlna (sjá 4. mynd). Fiðrið var
furðulíkt því sem hylur nútímafugla,
en fram úr vængjunum gengu þrír
fingur með klóm. Til skamms tíma
24. mynd. Beinagrind öglis (a) borin saman við bein úr lítilli kjöteðlu, fuglagríps
Ornitholestes (b) og nútímafugli (c).16
23. mynd. Öglirinn, Archaeopteryx lithographica, ber í senn einkenni skriðdýrs og fugls.11
d Ættkvíslarheitið Archaeopteryx þýðir „fornvængur“. Leirsteinninn í Solnhofen var meðal annars numinn til steinprentunar, „litógrafíu“, og var við það
kenndur. Þannig er viðurnafn dýrsins fengið.