Ársrit um starfsendurhæfingu - 2021, Qupperneq 9

VIRK
Mat á árangri
VIRK verður að
byggja á þeim þáttum
sem VIRK hefur
stjórn á. Árangursrík
starfsendurhæfing er
vissulega mikilvæg
forsenda þess að unnt
sé að draga úr nýgengi
örorku en hún dugar
ekki til ein og sér.“
aukna eftirspurn eftir geðheilbrigðisþjónustu
ungs fólks sem og uggvænlega þróun í mati
einstaklinga á andlegri líðan sinni í könnunum
Landlæknisembættisins og Rannsókna og
greiningar. Í þessu samhengi má einnig
benda á að ýmsum sjúkdómsgreiningum
hefur fjölgað mjög mikið á undanförnum
áratugum. Hegðun og líðan sem áður var
talin merki um margbreytileika einstaklinga
og mismunandi viðhorf er nú meðhöndluð
sem heilsufarslegt vandamál. Slík sjúkdóma-
væðing á aðstæðum einstaklinga getur
dregið úr virkri þátttöku þeirra í samfélaginu
og á vinnumarkaði þó vissulega sé mikilvægt
að greina vanda einstaklinga og veita þeim
þjónustu og tækifæri í samræmi við hæfni og
getu. Þessi þróun hófst löngu áður en VIRK
tók til starfa og svipar til þess sem hefur átt
sér stað í öðrum vestrænum samfélögum.
Langvinnir lífsstílssjúkdómar og fjölveikindi
eru í dag taldir vera eitt stærsta heilbrigðis-
vandamál heimsins. Á árinu 2005 áætlaði
Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin að um 61%
af öllum dauðsföllum mætti rekja til þessara
sjúkdóma3. Áætlað er að til ársins 2030 muni
dauðsföllum vegna þessara sjúkdóma fjölga
um 70% og byrði þeirra á heilbrigðiskerfið
aukast um 56%. Þessi þróun hefur núna átt
sér stað um áratugaskeið og ljóst að hún hefur
mikil áhrif á heilsu og vinnugetu einstaklinga
og mun væntanlega hafa það einnig á næstu
áratugum ef ekkert verður að gert.
Í þessu samhengi er góð og öflug þjónusta á
sviði þverfaglegrar starfsendurhæfingar bæði
mikilvæg og nauðsynleg en hún tekst að
mestu á við afleiðingar þessarar vanlíðunar
og heilsubrests en ekki mögulegar orsakir.
Mikilvægt er að skoða þessa þróun betur,
greina orsakir og áhrifavalda og finna fleiri
færar leiðir. Þegar horft er á velferð og velsæld
innan samfélagsins þá er ekki nægjanlegt að
skoða bara tölur um hagvöxt og efnahagsleg
gæði. Það þarf líka að gæta þess að
uppbygging, kröfur og viðhorf í samfélaginu
stuðli einnig að andlegri vellíðan, jafnrétti og
jafnvægi milli einstaklinga og hópa. Einnig
þarf að huga sérstaklega vel að velferð,
uppeldi og umgjörð barna og ungs fólks.
Það er forsenda þess að okkur takist að
byggja upp gott og sjálfbært samfélag til
framtíðar.
Áhrif efnahagslegra áfalla
Á sama tíma og VIRK hefur verið að
byggjast upp hafa átt sér stað mikil áföll og
miklar breytingar í íslensku samfélagi. Við
höfum gengið í gegnum djúpar dýfur eins
og fjármálahrunið og nú síðast Covid-19.
VIRK var stofnað á árinu 2008, rétt fyrir
fjármálahrunið. Byrjað var að veita þjónustu
á árinu 2009 og fljótlega kom í ljós gríðarleg
þörf fyrir starfsendurhæfingarþjónustu og
sú þörf hefur ekkert dvínað, frekar aukist
ef eitthvað er. Það hefur líka komið í ljós
að margir einstaklingar hafa verið að kljást
við afleiðingar hrunsins árum saman með
tilheyrandi áföllum og heilsubresti.

Þegar þetta er skrifað er samfélagið að hluta
til lokað vegna Covid-19, atvinnuleysistölur
í hæstu hæðum og margir sem eiga erfitt
með að ná endum saman. Slíkt ástand í
lengri tíma getur haft alvarlegar afleiðingar
fyrir heilsu og vinnugetu einstaklinga. Það
er því alveg ljóst að það getur orðið mikil
þörf fyrir starfsendurhæfingarþjónustu á
næstu árum.
Örorka og árangur
Þegar tölur eru skoðaðar og metnar um fjölda
einstaklinga á örorkulífeyri er mikilvægt að
skoða nýgengi á hverjum tíma og þá í hlutfalli
við fjölda einstaklinga í samfélaginu. Með
nýgengi er átt við fjölda nýrra einstaklinga
sem fara á örorku á hverjum tíma sem
hlutfall af heildarfjölda íbúa í landinu á
vinnumarkaðsaldri.
Mynd 1 inniheldur upplýsingar um nýgengi
75% örorkumats hjá TR á hverja 1000 íbúa.
Myndin inniheldur einnig upplýsingar um
staðlað nýgengi út frá aldri en þá er búið
að taka tillit til þess að aldurssamsetning
þjóðarinnar er önnur í dag en hún var fyrir
áratug síðan. Þjóðin í heild sinni er að eldast
og það hefur eðlilega áhrif á örorkutölur þar
vinnumarkaði og verði örorkulífeyrisþegar.
Það er þó hægara sagt en gert að stilla þessu
upp á þennan hátt því í því felst sú áskorun
að áætla hver þróun nýgengis örorku hefði
orðið ef þjónustu VIRK hefði ekki notið við.
Mikilvægir þættir sem VIRK hefur enga
stjórn á ráða miklu um nýgengi örorku.
Áhrifaþættirnir eru fjölmargir og flóknir
og rannsóknir og reynsla sýna að árangur
næst yfirleitt ekki nema tekið sé heildstætt á
öllum þáttum sem skipta máli.
Við búum í flóknu samfélagi þar sem áhrifa-
þættir vinnugetu og skertrar starfsgetu eru
mjög margir, flóknir og tengdir saman á
marga vegu. Hér má t.d. nefna fyrirkomulag
bóta- og stuðningskerfis, aðgengi að og
þróun heilbrigðisþjónustu, tækniþróun,
sveigjanleika og möguleika á vinnumarkaði,
stuðning í skólakerfi og síðast en ekki síst
menningu, viðhorf og andlega líðan í sam-
félaginu og hjá einstaklingunum sjálfum.
Til að ná árangri í að auka vinnugetu og
þátttöku einstaklinga í samfélaginu þarf að
vinna í öllum þessum þáttum og mikilvægt
er að afnema kerfislægar hindranir fyrir
atvinnuþátttöku en þær er að finna í miklum
mæli í uppbyggingu á því framfærslukerfi
sem er til staðar hér á landi í dag fyrir
einstaklinga með skerta starfsgetu. Þegar
VIRK var stofnað átti VIRK að vera einn
þáttur í miklu breytingarferli á þessu sviði en
niðurstaðan eftir 12 ár er hins vegar að nær
engar kerfislegar breytingar hafa átt sér stað
aðrar en uppbygging á þjónustu VIRK.
Faraldur skertrar starfsgetu
Á þeim 12 árum sem VIRK hefur starfað
hefur faglegri þekkingu á eðli og umfangi
skertrar starfsgetu fleygt fram. Þessar rann-
sóknir benda til að það séu ýmis teikn
á lofti um minnkandi starfsgetu í hinum
vestræna heimi og hafa menn jafnvel talað
um faraldur í þessu samhengi. Þetta hefur
verið staðfest af WHO og hagstofum ýmissa
landa1. Ástæðurnar eru fjölmargar og
flóknar og mikilvægt er að skoða, rannsaka
og ráðast hér að rót vandans. Þessi þróun
hefur átt sér stað núna um áratuga skeið
og virðist bæði tengjast geðheilbrigði og
geðrænum vanda af ýmsum toga og ýmsum
lífsstílssjúkdómum2.

Í grein Svandísar Nínu Jónsdóttur hér aftar í
ársritinu er m.a. fjallað um þróun geðraskana
út frá ýmsu talnaefni sem gefur til kynna
að andlegri líðan einstaklinga í íslensku
samfélagi fari hnignandi. Bent er m.a. á
mikla aukningu í notkun þunglyndislyfja,
9virk.is