Morgunblaðið - 25.02.2021, Blaðsíða 44

44 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. FEBRÚAR 2021
Frjálst lýðræð-
isþjóðfélag byggist
m.a. á þeirri von að
fólk muni haga sér vel
þegar það hefur val-
kosti og betra þjóð-
félag verði að veru-
leika þegar
hugmyndafræði frels-
isins ræður. Byggt er
á því að fara verði að
lögum og stjórnvöld
geti ekki gripið til íþyngjandi ráð-
stafana gagnvart borgurunum
nema fylgt sé svonefndri lögmæt-
isreglu, sem felur það í sér að
ákvörðun ríkisvaldsins og annarra
stjórnvalda þurfi að vera í sam-
ræmi við lög og málefnaleg sjón-
armið. Heilbrigðisyfirvöld töldu sig
ekki hafa nægar heimildir til að
bregðast við þeirri vá sem stafar
af Covid-farsóttinni og fóru fram á
það við ríkisstjórn að lögunum yrði
breytt, þannig að valdheimildir
heilbrigðisyfirvalda yrðu auknar.
Alþingi samþykkti samhljóða
ákveðnar breytingar á sótt-
varnalögum, sem tóku gildi í byrj-
un febrúar í ár. Þar með voru lög-
festar nýjar og auknar
valdheimildir heilbrigðisráðherra
og sóttvarnayfirvalda til að setja
íþyngjandi reglur til að bregðast
við farsóttum og smitsjúkdómum.
Í greinargerð með frumvarpi sem
og í frumvarpinu til
breytinga á sótt-
varnalögum var vísað
til lögmætisreglunnar
og reglu um meðalhóf.
Heimildir heilbrigð-
isyfirvalda eru bundn-
ar við þau sjónarmið
og lengra mega þau
ekki ganga í því að
skerða frelsi og rétt-
indi borgaranna eða
íþyngja þeim. Með-
alhófsreglan er lögfest
í 12. gr. stjórn-
sýslulaga nr. 37/1993, en þar segir:
„Stjórnvald skal því aðeins taka
íþyngjandi ákvörðun þegar lög-
mætu markmiði, sem að er stefnt,
verður ekki náð með öðru og væg-
ara móti. Skal þess þá gætt að
ekki sé farið strangar í sakirnar en
nauðsyn ber til.“ Samkvæmt lög-
um landsins hafa stjórnvöld því
ekki rétt til að takmarka frelsi
borgaranna nema það sé heimilað í
lögum og frelsisskerðingin má
aldrei vera meiri en svo að aðrar
og vægari aðgerðir dugi ekki til. Í
ljósi þessa er nauðsyn að skoða
hvort eðlilega sé staðið að málum
og í samræmi við lög af hálfu heil-
brigðisyfirvalda og heilbrigð-
isráðherra. Í 12. gr. sóttvarnalaga
nr. 19/1997 með áorðnum breyt-
ingum segir nú „opinberum sótt-
varnaráðstöfunum skal aflétta svo
fljótt sem verða má“. Í því sam-
bandi er eðlilegt að velta því fyrir
sér hvort farið hafi verið að lögum
miðað við lögmætisreglu og með-
alhóf, að beita sérstökum ráðstöf-
unum innanlands eftir mán-
aðamótin janúar-febrúar sl. þar
sem þá hafði ekki greinst smit ut-
an sóttkvíar í 11 daga. Hvað sem
öðru líður þá virðist farið umfram
meðalhóf þegar sérstakar sam-
komutakmarkanir, lokunarreglur
og grímuskylda gilda svo nokkur
atriði séu tekin, eftir að fyrir ligg-
ur að tíðni sjúkdómsins er ekki
umfram það sem skýra má með
því að um tilviljun sé að ræða, svo
gripið sé niður í skilgreiningu
sóttvarnalaganna á hugtakinu
„farsótt“ eins fátækleg og hún nú
er. Þá ber einnig að skoða nýtt
ákvæði 3. mgr. 12. gr. sótt-
varnalaga þar sem segir með til-
vísun í 2. mgr. að opinberum sótt-
vörnum skuli ekki beita nema
brýn nauðsyn krefji til verndar
heilsu og lífi manna og við beit-
ingu ráðstafana sem og við aflétt-
ingu skuli gæta meðalhófs og jafn-
ræðis… og ekki skuli stöðva
atvinnurekstur nema að því marki
sem starfsemin felur í sér hættu á
útbreiðslu farsóttar… Ekki verður
séð að ráðstafanir heilbrigðisyf-
irvalda hafi verið í samræmi við
þessi ákvæði sóttvarnalaga und-
anfarnar vikur, þannig að hvorki
hefur verið gætt meðalhófs né lög-
mætisreglu. Hvorki ríkisstjórn né
heilbrigðisyfirvöld hafa markað
ákveðna stefnu til lengri tíma
varðandi viðbrögð við Covid-19-
farsóttinni. Þannig eru engin við-
mið um ráðstafanir sem eðlilegt er
að grípa til miðað við tíðni smita
eða annars. Heilbrigðisyfirvöld
freistast því til að mæla fyrir um
sem harðastar reglur og ráðherra
samþykkir þær allar án at-
hugasemda og virðist ekki skeyta
um lögmætisregluna, reglu um
meðalhóf og jafnvel ekki ótvíræð-
an lagatexta sóttvarnalaga og hef-
ur því, ef rétt er, gerst sek um
valdníðslu gagnvart borgurunum.
Nýlega samþykkti heilbrigð-
isráðherra reglugerð nr. 161/2021
um sóttkví og einangrun og sýna-
töku við landamæri Íslands vegna
Covid-19. Þar er ferðamönnum
gert skylt að framvísa neikvæðu
PCR-prófi sem ekki má vera eldra
en 72 klukkustundir við byrðingu
(hvað svo sem það nú þýðir). Þessi
regla kemur til viðbótar þeim
reglum sem hafa gilt á landamær-
unum, sem hafa gefist vel miðað
við það markmið sem þeim er ætl-
að að ná. Nú er spurningin, fyrst
reglurnar sem hafa verið í gildi ná
markmiði sínu, hvort það sé ekki
umfram meðalhóf að gera þessa
kröfu um að ferðamaður framvísi
sérstöku PCR-prófi. Ekki verður
annað séð en það sé umfram það
sem málefnaleg sjónarmið geta
réttlætt að gert sé. Við beitingu
valdheimilda verður að fara að
lögum og í samræmi við stað-
reyndir. Sé það ekki gert eru yf-
irvöld að níðast á borgurunum og
geta bakað sér bótaskyldu gagn-
vart þeim. Mikilvægast er þó, að
yfirvöld beri virðingu fyrir þeim
lögum og lýðréttindum sem gilda í
landinu og taki ákvarðanir í sam-
ræmi við þau.
Lögmæti eða valdníðsla
Eftir Jón
Magnússon »Ekki verður séð að
ráðstafanir yfirvalda
séu í samræmi við
ákvæði laga hvað varðar
meðalhóf og lögmæt-
isreglu.
Jón Magnússon
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.
jm@ilog.is
Móttaka
aðsendra
greina
Morgunblaðið er vettvangur lif-
andi umræðu í landinu og birtir
aðsendar greinar alla útgáfu-
daga.
Þeir sem vilja senda Morg-
unblaðinu greinar eru vinsam-
lega beðnir að nota innsendikerfi
blaðsins. Kerfið er auðvelt í
notkun og tryggir öryggi í sam-
skiptum milli starfsfólks Morg-
unblaðsins og höfunda. Morg-
unblaðið birtir ekki greinar sem
einnig eru sendar á aðra miðla.
Kerfið er aðgengilegt undir
Morgunblaðslógóinu efst í hægra
horni forsíðu mbl.is. Þegar
smellt er á lógóið birtist felli-
gluggi þar sem liðurinn „Senda
inn grein“ er valinn.
Í fyrsta skipti sem inn-
sendikerfið er notað þarf not-
andinn að nýskrá sig inn í kerfið.
Ítarlegar leiðbeiningar fylgja
hverju þrepi í skráningarferlinu.
Eftir að viðkomandi hefur skráð
sig sem notanda í kerfið er nóg
að slá inn kennitölu notanda og
lykilorð til að opna svæðið.
Hægt er að senda greinar allan
sólarhringinn.
Nánari upplýsingar veitir
starfsfólk Morgunblaðsins alla
virka daga í síma 569-1100 frá
kl. 8-18.
Atvinna