Saga - 2019, Síða 48

46
ur um yfirheyrslur sakborninga og vitna af hálfu ungmennaeftirlits
lögreglunnar sem og dómsuppkvaðningar ungmennadóms. Mér var
verulega brugðið þegar ég renndi í gegnum hverja síðuna af annarri.
Algjört varnarleysi stúlknanna var sláandi. Þær sem þráuðust við
að mæta til yfirheyrslu gátu átt von á að vera sóttar með lögreglu -
valdi á heimili sín, vinnustaði eða samkomustaði. Margar þurftu enn
fremur að sæta læknisskoðun til að skera úr um hvort meyjarhaft
þeirra væri rofið.11 Örfá sendibréf þeirra höfðu slæðst með gögnun -
um sem kom ekki til af góðu því að bréf þeirra voru ritskoðuð og
jafnvel afrituð á meðan þær voru undir vistunarúrskurði. Sendi -
bréfin veittu innsýn í hugarheim stúlknanna og gáfu til kynna að
sumar þeirra hefðu sætt ósanngjarnri og illri meðferð í hælisvistinni.
Í einu bréfanna lýsir stúlka til að mynda endurtekinni einangrunar -
vist í myrkvuðum klefa sem staðsettur var í kjallara hússins að
Kleppjárnsreykjum.12
Ég sannfærðist á augabragði um brýna nauðsyn þess að fjalla um
þessar viðkvæmu persónuheimildir, sem legið höfðu í þagnargildi í
ríflega hálfa öld, út frá sjónarmiði mannréttinda og sögulegs rétt -
lætis. Það var sjálfgefið að ég gæti fjallað um málið frá sjónarhóli
ríkis valdsins en hins vegar var mér gert ókleift að setja mig í sam -
band við þær konur sem um var fjallað í gögnunum. Eina leiðin til
þess að ná til þeirra kvenna sem enn lifðu og voru þá komnar á
áttræðisaldur var að auglýsa eftir þeim á síðum dagblaðanna og
vonast til að einhverjar þeirra hefðu kjark til að svara kallinu. En ég
hvarf fljótlega frá þeirri hugmynd. Í ljósi langvarandi fordóma
gagnvart „ástandsstúlkum“ þótti mér ólíklegt að nokkur þeirra gæfi
sig fram enda var viðfangsefnið á þessum tíma enn tabú sem var
umlukið þöggun. Í ljósi þess ákvað ég að auglýsa ekki eftir viðmæl -
endum. Hins vegar þótti mér ekki ólíklegt að einhverjar þessara
kvenna hefðu haft kjark til þess að rjúfa þagnarmúrinn ef leyfilegt
hefði verið að hafa samband beint við hverja og eina þeirra að því
gefnu að nafnleyndar væri tryggilega gætt. Vegna persónuverndar -
sjónarmiða hafa raddir þessara kvenna því aldrei fengist að heyrast.
Það er verulegt álitamál hvort þau sjónarmið hafi átt að vega þyngra
sagnfræðingar og persónuvernd
11 Bára Baldursdóttir, „„Þær myndu fegnar skifta um þjóðerni“, bls. 314–315.
12 ÞÍ. Skjalasafn sakadómara í Reykjavík. Mál nr. 1188/1942. Afrit af bréfi frá
stúlku sem dæmd var til hælisvistar vorið 1942. Bréfið var ritað á Kleppjárns -
reykjum og dagsett 17. febrúar 1943; Bára Baldursdóttir, „„Þær myndu fegnar
skifta um þjóðerni““, bls. 317.