Saga - 2019, Qupperneq 53

sveinn máni jóhannesson
Farsældarríki Jóns Sigurðssonar
Ríkisvísindi og ríkisþróun frá endurreisn Alþingis
til byltinganna árið 1848
Fáir Íslendingar hafa fengið jafn mikið rúm í sagnfræðirannsóknum og
Jón Sigurðsson. Hins vegar hafa markvissar rannsóknir á stjórnmála-
hugmyndum hans verið af skornum skammti og lítið verið fjallað um
þær í samhengi við evrópska hugmyndasögu. Hér er sýnt fram á að
hugmyndir Jóns hafi verið undir sterkum áhrifum frá Staatswissen -
schaften eða þýskum „ríkisvísindum“. Líkt og aðrir ríkisvísindamenn
sem kenndu við háskóla í Þýskalandi, Skandinavíu og Eystrasalts lönd -
unum lagði Jón áherslu á að ríkisvaldið væri drifkraftur efnahags- og
þjóðfélagsþróunar. Hann sótti háskólanám í ríkisvísindum, vann ötul-
lega að rannsóknum og útgáfu á sviðinu og hvatti aðra Íslendinga til
að tileinka sér fagið. Jón leit svo á að hugtök og kenningar ríkisvísinda
væru best til þess fallin að greina þjóðfélagsvandamál á Íslandi og undir -
byggja kröfur um aukna sjálfstjórn landsmönnum til handa. Hann
hagnýtti því kenningar um skilvirka og farsæla stjórnun í gagnrýni
sinni á konungsstjórn Dana, sem hann taldi hafa einkennst af van -
rækslu og of litlum ríkisafskiptum, og lagði drög að sjálfstæðisbaráttu
undir merkjum sterks ríkisvalds á Íslandi.
Á fimmta áratug nítjándu aldar lagði Jón Sigurðsson fram skýra
framtíðarsýn um sterkt ríkisvald sem leiða ætti farsæla efnahags- og
þjóðfélagsþróun á Íslandi.1 Í Nýjum félagsritum færði Jón rök fyrir
því að aðeins „einbeitt og kröptugt“ miðstjórnarríki gæti snúið við
óheillaþróun Íslandssögunnar og þannig „eflt andlega og líkamlega
framför þegnanna, komið upp mentun, bætt siðferði og reglusemi,
komið upp dugnaði og velmegun í landinu“.2 Það er viðtekin skoð -
Saga LVII:2 (2019), bls. 51–82.
Sveinn Máni Jóhannesson, smjohannesson@gmail.com
G R E I N A R
1 Ég kann Höllu Gunnarsdóttur og Vali Ingimundarsyni bestu þakkir fyrir yfir-
lestur og gagnleg ráð. Þá vil ég einnig þakka nafnlausum ritrýnum ásamt rit-
stjórum Sögu fyrir uppbyggilegar athugasemdir.
2 Jón Sigurðsson, „Um alþing á Íslandi“, Ný félagsrit 1 (1841), bls. 75; Jón Sig -
urðsson, „Um félagsskap og samtök“, Ný félagsrit 4 (1844), bls. 16.