Saga - 2019, Page 116

skömm. Skömmu fyrir aldamótin fór sýfilis- og lekandatilfellum í
bænum að fjölga og óttinn við kynsjúkdóma stórjókst, nokkuð sem
strax var rakið til meints vændis íslenskra kaupstaðarkvenna með
erlendum sjómönnum. Á sama tíma hófst skipulögð smokkasala
innan veggja Lærða skólans. Þannig gátu skólapiltarnir notað auð -
magn sitt til þess að vernda sig fyrir kynsjúkdómum og óæskilegum
getnaði með konum af lægri stéttum — til þess að einangra sig frá
kaupstaðasóttinni.
Kynsjúkdómaóttinn jókst stöðugt þegar leið á tuttugustu öldina
og íslenskir læknar fóru að skrifa greinar, gefa út bækur og halda
fyrirlestra þar sem þeir greindu og stungu upp á lausnum á ástand-
inu, sem ávallt var rétt óorðið að stórslysi fyrir landið allt. Þessir
læknar voru flestir stúdentar úr Lærða skólanum og því afurðir
sömu skólamenningar stétta- og kvenfyrirlitningar sem birtist svo
skýrt í Árbókunum. Því er ekki að undra að rauður þráður í umfjöll-
un læknanna hafi verið að kenna sjómönnum, farandfólki og al -
þýðu konum um ástandið, sérstaklega þeim síðastnefndu, sem voru
kenndar við vændi, lauslæti og fáfræði — þær þurfti að upp fræða
og lækna, þeim þurfti að stjórna.
Þannig kyntu læknarnir undir almennum ótta í Reykjavík við
kynferði ungra alþýðukvenna. Úti í samfélaginu vöknuðu áköll um
siðferðislögreglu og takmarkanir á samskiptum kvennanna við
útlendinga. Aðgerðir landlæknis og lagasetning á Alþingi til að ná
tökum á þessum málum fylgdu á þriðja og fjórða áratugnum. Óttinn
varð slíkur á kreppuárunum að götublöð og nasistar fóru í herferð
gegn kaffihúsi þar sem ungar Reykjavíkurkonur voru taldar geta
hitt útlendinga, kaffihúsi sem varð að táknmynd fyrir allt hið sjúka
sem átti að fylgja þéttbýlisvæðingunni, hvort sem það var kommún-
ismi, kynsjúkdómar eða úrkynjun kynstofnsins.
Allt breyttist þetta með hernáminu. Á árunum 1940–1941 komu
um 25.000 breskir hermenn til landsins og höfðu svo margir útlend-
ingar aldrei dvalið á landinu fyrr. Reykjavík tók mikinn vaxtarkipp
og fór skyndilega að standa undir nafni sem borg frekar en bær.117
Kaup staðasóttin vék undan sem orðræðumódel og ástands orðræð -
an kom í staðinn sem og beinar og harkalegar aðgerðir stjórnvalda
til stýringar á kynlífi íslenskra kvenna. Sú saga er betur þekkt en svo
að það þurfi að rekja hana hér en í þessari grein hefur verið sýnt
fram á hvernig ástandsorðræðan átti sér fyrirmynd í umræðum
þorsteinn vilhjálmsson114
117 Helgi Skúli Kjartansson, Ísland á 20. öld, bls. 220–225.