Saga - 2019, Síða 223

ritaður af Sumarliða R. Ísleifssyni. Annar hluti ber heitið „Hernám, höft og
áfengi“, ritaður af Sverri Jakobssyni og þriðji hlutinn „Eftir bjór, aukin um -
svif og meiri þjónusta“ eftir Hildigunni Ólafsdóttur.
Höfundarnir hafa allir leitast við að setja sögu Áfengis- og tóbaksversl-
unarinnar í samhengi við þjóðfélagsþróun og samfélagsmál. Í fyrsta hlutan-
um er stutt umfjöllun um áfengisneyslu á Íslandi á nítjándu öld og fram á
þá tuttugustu, rætt er um áfengisbannið á Íslandi frá 1915 til 1935 og um
stofnun Áfengisverslunarinnar og rekstur hennar fyrstu árin.
Áfengisbann á Íslandi var einkum sett á vegna þrýstings frá andstæð -
ingum áfengisneyslu og var góðtemplarareglan íslenska án efa öflugasti
þrýstihópurinn á landinu og gat ráðið úrslitum í kosningum enda beitti hún
sér óspart á hinum pólitíska vettvangi. Á hinn bóginn var verkalýðshreyf-
ingin einnig öflugur málsvari gegn áfengisneyslu og forystumenn hennar,
svo sem Jón Baldvinsson, voru í hópi þeirra alþingismanna sem börðust
hvað harðast gegn áfengissölu á Íslandi. Þá má nefna þriðja hópinn sem
einnig skipti miklu máli en það voru þeir sem vildu takmarka innflutning á
öllu sem gat talist óþarfi og féll til dæmis áfengi, tóbak og kaffi í þann flokk.
Sá málflutningur byggði ekki síst á því að Íslendingar yrðu að geta staðið
sem efnahagslega sjálfstætt ríki. Var andstaða við áfengis- og tóbaksneyslu
því í raun og veru tengd sjálfstæðisbaráttunni fremur en lýðheilsu hjá þeim
hópi. Tæpt er á þessum atriðum í ritinu en vissulega hefði verið áhugavert
að fjalla nánar um þessa ólíku þrýstihópa sem höfðu allir með sínum hætti
áhrif á áfengisstefnuna.
Í öðrum hluta ritsins fjallar Sverrir Jakobsson um tímabilið frá um 1940
fram yfir 1980. Þar er meðal annars vikið að uppbyggingu ÁTVR og tog -
streitunni milli þeirra sem litu á áfengis- og tóbaksverslunina sem þjónustu-
fyrirtæki og hinna sem vildu takmarka neyslu tóbaks og áfengis eins og
kostur væri.
Samfélagsbreytingarnar í kjölfar hernáms í síðari heimsstyrjöld höfðu
afar mikil áhrif á neyslumynstur þjóðarinnar. Að vísu takmarkaði styrjöldin
innflutning en eftir stríð jókst sala á áfengi verulega. Þar með er þó ekki öll
sagan sögð. Sjómenn fluttu inn verulegt magn af áfengi. Í bókinni er þess
getið (bls. 152) að löglegur innflutningur sjómanna hafi numið hvorki meira
né minna en þreföldu magni borðvínssölu Áfengisverslunarinnar árið 1951.
Útilokað er að meta umfang ólöglegs innflutnings á áfengi en leiða má
líkum að því að sá innflutningur hafi verið afar umfangsmikill og hafi alla
tuttugustu öldina verið verulegur hluti af því áfengi sem neytt var á Íslandi
og auk þess var bruggun ávallt stunduð.
Bindindismenn voru ekki af baki dottnir þrátt fyrir að áfengisbannið
heyrði sögunni til og áfengi væri selt á vegum hins opinbera. Á Alþingi
vetur inn 1942 til 1943 voru lög um svokölluð héraðsbönn samþykkt. Stuðn -
ings menn tillögunnar vissu sem var að ástæða þess að áfengisbanninu var
hnekkt í þjóðaratkvæðagreiðslu var fyrst og fremst andstaða við bannið í
ritdómar 221