Saga - 2019, Síða 236

lýsingum er umfjöllun Þórbergs Þórðarsonar um híbýli alþýðu manna sem
greinir einmitt frá því að torfhúsin hafi ekki verið köld. Í lok greinarinnar er
stuttlega fjallað um híbýli fólks í þéttbýli og má segja að ekki hafi tekið betra
við þar enda alþekkt að húsnæðisskortur var skelfilegur í helstu þéttbýlis -
stöðum landsins þegar landið var að nútímavæðast undir lok nítjándu aldar
og fram eftir tuttugustu öld og algengt var að allar kytrur væru fullar af
fólki og aðstæður jafnvel enn verri en í torfhúsum til sveita.
Grein Sigurðar veitir að mörgu leyti góða innsýn í aðstæður fátæks fólks
á því tímabili sem hann tekur fyrir. Aðstæður almennings voru vafalaust
afar erfiðar, lífið oft ánægjusnautt, eignir litlar eða engar, heilsa slæm og
skammlífi algengt. En greinin lætur líka mörgum spurningum ósvarað og
skulu nú nefnd nokkur atriði. Í fyrsta lagi ber að hafa í huga að flestir þeirra
vitnisburða sem vísað er til eru frá fólki sem man tímana tvenna, fólki sem
er á mörkum nútíma og forneskju ef svo má segja. Þetta fólk fordæmir
gjarnan hið liðna og fyrirverður sig fyrir þær aðstæður sem það ólst upp
við. Enda má segja að torfhús séu fordæmd í greininni. Eins og fyrr segir er
Þórbergur eini höfundurinn sem vísað er til sem hefur eitthvað jákvætt að
segja um slík hús. Og greinarhöfundur segir efnið sem húsin voru byggð úr
bæði „lélegt og endingarrýrt“ (bls. 50).
Þessi viðhorf eru í anda nútímahyggju sem fordæmdi þennan húsakost
og átti það sinn þátt í að hús úr þessu efni hurfu á skömmum tíma en þau
voru líklega samt það besta sem völ var á. Að sífelld hnignun hafi verið
ráðandi hvað varðar húsakost alþýðu á fyrri hluta nýaldar er ég ekki dóm-
bær á en samt læðist að manni efi. Niðurstaða höfundar er sú að allur
almenningur hafi lifað við fátæktarmörk og lítið hafi mátt bregða út af til að
illa færi, fátækt var „sameiginlegt þjóðarböl“ segir höfundur (bls. 51). Það
er örugglega rétt en það átti ekki eingöngu við um íslenskt samfélag heldur
var almennt einkenni á öllum samfélögum fyrir nútíma, og lengur, þó að
aðstæður hafi vissulega verið breytilegar. Loks vil ég nefna að athygli vekur
að ekki er vísað til mynda Sigurðar Guttormssonar í grein Sigurðar Gylfa,
sem þó er boðað.
Smáhnökrar eru á frágangi greinarinnar, yfirleitt eru langar tilvitnanir
inndregnar en stundum ekki og í formála Sigurðar að verkinu er nafni hans
Guttormsson sagður Gissurarson, sem er nokkuð annar handleggur.
Finnur Jónasson kallar grein sína „„Heiðraða fátækranefnd“. Samskipti
fátækranefndar Reykjavíkur og þurfamanna bæjarins á fyrstu áratugum 20.
aldar“. Í greininni tekur höfundur til athugunar þann hóp fátækra sem voru
þurfalingar og nutu fjárhagsaðstoðar yfirvalda og byggir hann á skjölum
fátækrayfirvalda í Reykjavík. Hann greinir frá þeirri umgjörð sem fátækra-
yfirvöld byggðu á (einkum lög frá 1907) og heimildunum sem hann notar
(geysilegt heimildasafn) sem virðist lítt hafa verið gengið í hingað til.
Lesandi fær góða innsýn í hvernig var staðið að málum þurfalinga á vegum
Reykjavíkurbæjar, fáir góðir kostir í boði. Einnig ræðir höfundur um sveit-
ritdómar234