Bændablaðið - 22.07.2021, Side 42

Bændablaðið | Fimmtudagur 22. júlí 202142
Það fyrsta sem kálfurinn ætti að
setja ofan í sig eftir fæðingu er góð
og hrein broddmjólk enda er hún
sérstaklega hönnuð frá náttúrunnar
hendi til að passa kálfinum og
helstu næringarþörfum hans en
broddmjólk er mjög næringarrík
og gefur kálfinum kraftmikið
upphaf lífsins. Þess utan er
broddmjólk með aukið innihald af
bæði A- og E-vítamínum, karótíni
og ríbóflavíni auk þess sem hún er
prótein- og fiturík.
Þegar kálfurinn fæðist er líkami
hans alls óundirbúinn undir það
umhverfi sem kálfurinn hefur
fæðst inn í og ónæmiskerfi kálfsins
er t.d. næsta óvirkt. Þetta hefur
náttúran í raun leyst með því að
með broddmjólkinni fær kálfurinn
gnótt mótefna sem verja hann gegn
mögulegum smitefnum, þ.e. sé
broddurinn af góðum gæðum.
t
Broddmjólkin er sérstök
Próteininnihald broddmjólkur er
allfrábrugðið því sem það er í mjólk
á öðrum tímum mjaltaskeiðsins en
þessi mjólk, sem breytist smám saman
á 4-6 dögum, inniheldur mikið magn
mysupróteina og einkum mótefna
(immúnóglóbúlína). Þegar kýrin
framleiðir þessa mjólk þá flytjast
stórar próteinsameindir, einkum
mótefnin, beint úr blóðrásinni yfir í
mjólkina en þær hafa mikla þýðingu
fyrir sjúkdómavarnir kálfsins.
Brodd þarf að gefa strax
Eftir því sem oftar er mjólkað,
dregur hratt úr mótefnainnihaldi
broddmjólkurinnar og eftir því sem
lengra líður frá burði dvína gæði
broddsins og því þarf að ná honum
úr kúnni sem allra fyrst eftir burð.
Að sama skapi þarf að gefa kálfinum
broddmjólk skjótt eftir fæðingu en
það skýrist af líffræðilegum ferlum í
kálfinum. Mótefnin í broddmjólkinni
geta nefnilega smogið í gegnum
þarmavegginn hjá kálfunum fyrstu
klukkustundirnar eftir fæðingu og
í raun má segja að meltingarvegur
kálfsins sé hálfpartinn lekur þ.e.
líkaminn tekur inn í blóðrásina
allt sem inn í meltingarveginn
kemur. Þetta er einkar gott kerfi því
mótefnaríkur broddur nýtist þannig
líkama kálfsins hratt og vel, en að
sama skapi þá er kálfurinn einkar
viðkvæmur fyrir smiti á þessum tíma
af nákvæmlega sömu ástæðu þ.e. ef
t.d. örverur fara inn í meltingarveginn
fara þær sömu leið og mótefnin og
beint inn í blóðrásina. Af þessum
sökum er mikilvægt að kálfurinn
fæðist inn í eins hreint umhverfi og
hægt er og allra helst ætti að tryggja
að kálfurinn fái nægan brodd, sem er
alls óvíst ef hann er eingöngu látinn
sjúga kúna.
Virknin hættir hratt
Erlendis hefur verið gert
töluvert af því að rannsaka áhrif
broddmjólkurgjafa á kálfa og
sérstaklega skoðað hvort kálfar
sem gangi undir kúm séu betur
settir en kálfar sem fá broddmjólkina
gefna með pela eða sondu. Í ljós
hefur komið að mestu áhrifin á
magn mótefna, sem berast alla
leið í blóðrás kálfsins, eru gæði
broddmjólkur móður og því geta
kálfar, sem ganga undir kúnum,
ekki bætt sér upp tjónið af slökum
gæðum broddmjólkur með því að
drekka þeim mun meira.
Ástæðan er sú að þetta sérstaka
upptökukerfi hins nýfædda kálfs
hættir að virka nokkuð fljótt eftir
fæðingu, þ.e. það lokast á þessa
virkni þarmaveggjarins, og eftir
4-6 klukkustundir er kerfið þegar
orðið hægvirkt. Brodd þarf
því helst að gefa í nægu
magni innan fjögurra
klukkustunda eftir
fæðingu og það er
takmakað hvað kálfar
sjúga mikið á þeim tíma
og því er í dag mælt
með því að bændur
tryggi kálfunum nægan
brodd.
Gæði broddmjólkur
Broddmjólk getur verið
gríðarlega breytileg að
gæðum og fer það eftir
því hvort kýrin hafi
verið í góðu jafnvægi
fyrir burðinn eða ekki.
Þá skiptir aldur einnig
máli en þekkt er að
broddmjólk hjá fyrsta
kálfs kvígum er oft
lakari að gæðum en
hjá eldri kúm. En
hvað eru góð gæði
á broddmjólk?
Gæðin eru fyrst og
fremst mældi í magni þeirra mótefna
sem mælast í broddmjólkinni en
almennt, þegar talað er um mótefni, er
rætt um IgG/lítra (immónuglóbúlín).
Almennt er miðað við að góður
broddur eigi að innihalda a.m.k. 100
grömm af IgG/lítra en 50 grömm af
IgG/lítra er þó ásættanlegt. Almennt
er miðað við að til að tryggja að næg
mótefni berist yfir í blóðrás kálfsins
þurfi hann að fá 100-200 grömm IgG
fyrstu klukkutímana eftir fæðingu,
þ.e. a.m.k. 4 lítra af broddi sé hann
ekki nema af ásættanlegum gæðum.
Vegna þessa er almennt ráðlagt að
gefa 2-3 lítra af broddmjólk í einu,
fyrst strax eftir fæðingu og svo aftur
eftir nokkra tíma til að tryggja að
kálfurinn fá næg mótefni.
Mat á gæðum
Hér á landi er ekki jafn algengt
og víða erlendis að mæla gæði á
broddmjólk og kann skýringin á því
að felast í því að smákálfasjúkdómar
eru óalgengari hér en í mörgum
öðrum löndum. Ennfremur var afar
algengt að ala kvígur heldur hægt
og áreynslulaust og láta þær koma
inn í kúahjörðina í kringum tveggja
og hálfs árs aldur eða jafnvel síðar.
Fyrir vikið var lítil þörf á að keyra
eldishraðann áfram en þegar það er
gert þarf að hlúa að öllum þáttum
eldisins, m.a. strax á fyrsta deginum
í lífi kvígunnar.
Til þess að geta tryggt að
kálfurinn fái næg mótefni með
broddinum þarf að meta gæði hans
og til eru tvenns konar aðferðir sem
auðvelt er að nota. Annars
vegar eru notaðir svokallaðir
flotmælar og hins vegar Brix
mælar en báðir gegna
því hlutverki að áætla
magn mótefnanna.
Flotmælarnir eru
einkar auðveldir
í notkun (sjá
m e ð f y l g j a n d i
myndir) og með
einföldum aflestri
má sjá hvort
broddmjólkin sé
í lagi eða ekki.
Hinir mælarnir
eru ekki síður einfaldir í notkun en
þessir mælar gefa upp niðurstöður á
svokölluðum Brix kvarða, en þessi
kvarði mælir í raun þéttni hins mælda
efnis (sjá meðfylgjandi myndir). Sé
þéttnin 27% eða hærri er broddurinn
af úrvals gæðum en sýni niðurstaðan
lægri tölu en 22% er broddurinn ekki
í lagi.
Á FAGLEGUM NÓTUM
Raunhæft er að stefna að því að
innan tíu ára verði helmingur af
því korni sem við neytum ræktað
hér á landi. Það er gróft mat
Hrannars Smára Hilmarssonar,
tilraunastjóra í jarðrækt við
Landbúnaðarháskóla Íslands,
en hann var viðmælandi
Guðrúnar Huldu í þættinum
Fæðuöryggi á Hlöðunni,
hlaðvarpi Bændablaðsins, í
síðustu viku.
Frjósamur jarðvegur, löng
sumur og hlýir vetur eru ástæður
þess að Ísland er vel til þess fallið
að rækta korn.
„Við eigum nóg land, með
hæfni, þekkingu og markað. Það
vantar í raun bara voða lítið upp á
til þess að við getum verið sjálfum
okkur nóg um helstu kornvörur,“
segir Hrannar Smári og nefnir
nærtækt dæmi frá Noregi, þar sem
ákveðið var að auka hlutdeild af
innlendu hveiti á markaði á sjötta
og sjöunda áratug síðustu aldar. Í
dag rækta Norðmenn 70% af öllu
hveiti sem er neytt þar í landi og
eru sjálfum sér nógir um hafra.
„Það þarf í raun bara að sama
ákvörðun sé tekin hér á landi,
að við ásetjum það markmið að
rækta okkar korn sjálf. Það er
alveg hægt að rökstyðja það með
fæðuöryggisskýrslum og spádómi
um stríð, en mér finnst ekki þurfa
svo drastískan rökstuðning, fyrir
þessari ákvörðun. Það er bara svo
sjálfsagður hlutur, að við ræktum
okkar korn. Kannski náum við
ekki svo góðum árangri að allt
brauðið í bakaríinu sé úr íslensku
hveiti, en það er sjálfsagt mál að
við nálgumst það hlutfall að meira
en helmingurinn af því korni sem
er notað innanlands sé úr íslenskri
jörð. Ég held við gætum alveg
náð því markmiði á innan við tíu
árum. Það þarf bara að gera það,“
segir hann.
Að búa og að vera
Styrkjaumhverfi landbúnaðarins
ber einnig á góma í þættinum
en Hrannar beinir sjónum að
mikilvægum plöntukynbóta-
verkefnum, sem hann telur aldrei
hafa verið jafn munaðarlaus
í íslenskri stjórnsýslu. Hann
bendir m.a. á að vegna
séríslenskra umhverfisaðstæðna
eigi slík verkefni enga von
um styrki í alþjóðlegum
samkeppnissjóðum. Mikilvægi
plöntukynbótaverkefna séu
hins vegar sambærileg við
húsdýrakynbætur og nauðsynlegt
sé að þær fari fram statt og stöðugt.
Óábyrgt sé að kynbæta ekki
helstu nytjajurtir að íslenskum
aðstæðum, því með rannsóknum
og verkefnum sé verið að tryggja
fæðuöryggi.
„Við getum alveg náð árangri
með því að flytja inn plöntur
frá útlöndum og stundað engar
kynbætur. Bara sleppt því. Við
getum alveg sleppt því að stunda
rannsóknir í gróðurhúsum og flutt
inn þekkinguna frá Hollandi. Við
getum alveg sleppt því að stunda
rannsóknir í heilbrigðisvísindum
og tekið bara upp þekkinguna
annars staðar frá. En það er ekki
ábyrg hegðun þjóðar að taka ekki
þátt. Við berum skyldu gagnvart
alþjóðasamfélaginu að stunda
þessar rannsóknir. Við gætum
alveg eins minnkað umfang
kynbóta í mjólkurkúastofninum
og flutt inn erlend mjólkurkyn.
Við þurfum kannski líka að
spyrja okkur hvað það er sem
okkur langar að gera. Hvernig
viljum við búa á þessu landi?
Og að búa er ekki að taka með
sér nesti og dveljast einhvers
staðar. Það er í rauninni að yrkja
þitt eigið land, með þínum eigin
aðföngum. Það er það sem skapar
þjóð og ef við eigum okkar eigin
nytjaplöntustofna, húsdýrastofna
og okkar eigið fræ, eigið sáðkorn,
þá held ég að við eigum meiri
verðmæti sem þjóð. Mér finnst
það skipta máli. Ég vil búa hér.
Ég vil ekki bara vera hér,“ segir
Hrannar Smári.
Hægt er að hlusta á
þáttaröðina Fæðuöryggi,
ásamt fleiri áhugaverðum
hlaðvörpum, á Hlöðunni.
Hlaðan er aðgengileg á vefsíðu
Bændablaðsins og öllum helstu
hlaðvarpsveitum, s.s. Spotify og
Apple Podcast.
/ghp
Getum og ættum að
rækta meira korn
Höfuðstöðvar Jarðræktarmiðstöðvar LbhÍ er staðsett á Hvanneyri þar
sem Hrannar Smári er tilraunastjóri. Mynd/smh
Snorri Sigurðsson
snsig@arlafoods.com
Kýr með nýborinn kálf sinn á bænum Hóli í Svarfaðardal. Mynd / HKr.
Æskilegt er að bændur
mæli broddmjólkurgæðin
Flotmælir fyrir
broddmjólk.
Afar einfalt er
að lesa af flot-
mælinum hvort
gæðin séu í lagi
eða ekki.
HLAÐVARP BÆNDABLAÐSINS
Lely Center Ísland
Reykjavík: Krókháls 5f – Sími 414 0000 – www.LCI.is
Akureyri: Óðinsnes 2 – Sími 464 8600
DRIFSKÖFT
OG DRIFSKAFTAEFNI