Bændablaðið - 21.10.2021, Blaðsíða 39

Bændablaðið | Fimmtudagur 21. október 2021 39
vart öllum riðustofnum sem til eru á
Íslandi. Til þessa hafa þessir íslensku
stofnarnir aldrei verið greindir en
þetta er á dagskrá núna í samhengi
við rannsóknina miklu.

Meira í næstu tölublöðum
Í næsta tölublaði Bændablaðsins
mun ég útskýra nánar hlutverk
erfðaefnis í samhengi við næmi
fyrir riðusmiti og hvernig vernd-
andi arfgerðir eru lykilatriði í að
útrýma sjúkdómnum í mörgum
Evrópulöndum. Aðgerðir í baráttu
við riðu, annars vegar í Evrópu og
hins vegar á Íslandi, verða bornar
saman; hér er um grundvallar-
mun að ræða. Í þarnæsta tölublaði
verður loks rannsókninni miklu
lýst nánar og fyrstu niðurstöðunum
hennar.
Karólína Elísabetardóttir,
Hvammshlíð
1986, 2004
2006
2004
1989, 2007, 2018
1988 (89?), 2008,
2019
2009
2015
1980 (77?),
2015
1987, 2016
2016
1987 vg riðu í Brautarholti,
2020
2020
2020 (Hjörðin í Brekkukoti)
2020
1982, 2000
2020
2002
20061999, 2021
1996, 2015
1987
1984
1988
2020
1983, 2002
1985
1991
1987
1987
1987
1986
1986
1986
1996
1983 (1987?)
1986
1991, 2021
1984
1987
1987
1986
1975, 1988
1978
1988, 1993
1988?, 1993?
1978 (1979?)
1989
1995
1993
1986
1982
1982
1981
1983
1990
1981
1991
1991
1991
1991
1982
1991
1981
um 1970, 1981
1991
1981
1986
1986
1988?
1987
1981
1981
1987
Þórormstunga
Urriðaá
Syðri-Urriðaá
2003
2003
2007
1976
1987
1980
1987
1987
1987
1987
Scrapie nie festgestellt
kein Scrapie außer evtl. vor 1957
(evtl.) Scrapie früher, verschwand ohne „Gesamtkeulung“
Scrapie*, Gesamtkeulung; oder: Scrapie ohne Keulung (vor 1985)
Keulung von Nachbarherden: ohne Scrapie evtl. Scrapie
2. Keulung nach Wiederausbruch
3. Keulung nach Wiederausbruch
seit vielen Jahrzehnten keine Schafzucht
Situation unbekannt
Schafzucht nach Keulung eingestellt
zur Zeit keine Schafe
* Vieles deutet darauf hin, dass nicht in allen Fällen wirklich
Scrapie vorlag (Gründe sind z. B. unsachgemäße Vorgehens-
weise im Schlachthaus; zudem war zeitweise politischer Wille,
die Schafzahl zu verringern, und „Scrapie“ ein Instrument dazu)
1988
1986
1985
1991
1983
1983
1982
1955, 1981
1987
1988
1986
1988
1986
19851983
1986
1988, 1993
1989
1995
1990
1990
aldrei staðfest riða
ekki riða nema kannski fyrir 1957
(etv.) riða áður fyrr, hvarf án heildarniðurskurðs
riða*, skorið niður; eða: riða án niðurskurðs (fyrir 1985)
ekki riða en skorið með; etv. riða, skorið með
skorið niður tvisvar
skorið niður þrisvar eða þekktur „riðubær“
enginn fjárbúskapur í mörg áratug
staða óþekkt
sauðfjárbúskapi hætt eftir niðurskurð
ekkert fé í dag
*Ath: Margt bendir til þess að ekki í öllum tilfellum
var um riðu að ræða (ástæður eru t.d. ónákvæm
vinnubrögð í sláturhúsum; einnig um tíma pólitisk
stefna að fækka fé, „riða“ nýtt sér til þess)
5 km
Riðutilfelli á Norðurlandi vestra
uppkast; ath: kortagrunnur eru atlaskort frá 1985-1990
Scrapievorkommen in Nordwest-Island
Entwurf; Kartengrundlage von 1985-1990
1987
1988
1981
Hegranes: samkvæmt grein í
Frey búnaðarblaði kom riða
upp um 1965 en hvarf með
niðurskurð vg. garnaveiki stuttu
á eftir og hefur ekki komið aftur
eftir það; en það var ekki hægt
að fá staðfestingu varðandi
riðutilfelli í samtali við eldri íbúa
Hegraness
um 1960
síðast 1964
Akrahreppur: riða mjög
útbreidd fyrir fjárskipti 1952/53,
kom upp aftur á einstökum
bæjum, horfin eftir 1980.
1977
1978
1978 1980
1979, 1986
1979 1985
2003
1994
1980
1988
1983
1995 (?),
2009
1987, 1995
1984
1979, 1986
1994, 1998
1983
1996
1984
1984
í 8 hjörðum 1983–1987
1983
Líklega hvergi riða á bæjunum
austan/sunnan við Hámunda-
staðafjallið nema á Möðruvöllum,
á Hauganesi og á Hesjuvöllum
(rétt vestan við Akureyri)
1986
Skorið niður í öllum
Svarfaðardal 1988, einnig á
riðulausum búum
1983
1983
1978
1983
1982
x
x
x
xx
1957
1977
1984
1994
1983
1982
1993
1984
1971
1980
1998
1981
1986
1989
1986
1983
1989
1980
1989
1979
1984
1993
1984
1990
1983
1994
1990, 94
Ytri-
1987
x
1971
1996
1989
1984
1995
1992
1995
1985
1998
2005
1988
1987
1979
1990
1992
1981
1989, 1998
1989
x
1962
1979
1985
1980, 87
1983
1985 x
x
1988
1989
1988
1994
1987
1993
1993
1989
1991
1984
1982
2000
1987
1989
1987
1983
um 1965,
bara 1 kind
x
1996
1990
Vesturhlíð
x
x
x
athuga betur
Bakkahjörðin var í Húsey
þegar riða kom upp (gult);
nýja hjörðin hefur verið á
Bakka (grænt,)
1986, 2004
2006
2004
1989, 2007, 2018
1988 (89?), 2008,
2019
2009
2015
1980 (77?),
2015
1987, 2016
2016
1987 vg riðu í Brautarholti,
2020
2020
2020 (Hjörðin í Brekkukoti)
2020
1982, 2000
2020
2002
20061999, 2021
1996, 2015
1987
1984
1988
2020
1983, 2002
1985
1991
1987
1987
1987
1986
1986
1986
1996
1983 (1987?)
1986
1991, 2021
1984
1987
1987
1986
1975, 1988
1978
1988, 1993
1988?, 1993?
1978 (1979?)
1989
1995
1993
1986
1982
1982
1981
1983
1990
1981
1991
1991
1991
1991
1982
1991
1981
um 1970, 1981
1991
1981
1986
1986
1988?
1987
1981
1981
1987
Þórormstunga
Urriðaá
Syðri-Urriðaá
2003
2003
2007
1976
1987
1980
1987
1987
1987
1987
Scrapie nie festgestellt
kein Scrapie außer evtl. vor 1957
(evtl.) Scrapie früher, verschwand ohne „Gesamtkeulung“
Scrapie*, Gesamtkeulung; oder: Scrapie ohne Keulung (vor 1985)
Keulung von Nachbarherden: ohne Scrapie evtl. Scrapie
2. Keulung nach Wiederausbruch
3. Keulung nach Wiederausbruch
seit vielen Jahrzehnten keine Schafzucht
Situation unbekannt
Schafzucht nach Keulung eingestellt
zur Zeit keine Schafe
* Vieles deutet darauf hin, dass nicht in allen Fällen wirklich
Scrapie vorlag (Gründe sind z. B. unsachgemäße Vorgehens-
weise im Schlachthaus; zudem war zeitweise politischer Wille,
die Schafzahl zu verringern, und „Scrapie“ ein Instrument dazu)
1988
1986
1985
1991
1983
1983
1982
1955, 1981
1987
1988
1986
1988
1986
19851983
1986
1988, 1993
1989
1995
1990
1990
aldrei staðfest riða
ekki riða nema kannski fyrir 1957
(etv.) riða áður fyrr, hvarf án heildarniðurskurðs
riða*, skorið niður; eða: riða án niðurskurðs (fyrir 1985)
ekki riða en skorið með; etv. riða, skorið með
skorið niður tvisvar
skorið niður þrisvar eða þekktur „riðubær“
enginn fjárbúskapur í mörg áratug
staða óþekkt
sauðfjárbúskapi hætt eftir niðurskurð
ekkert fé í dag
*Ath: Margt bendir til þess að ekki í öllum tilfellum
var um riðu að ræða (ástæður eru t.d. ónákvæm
vinnubrögð í sláturhúsum; einnig um tíma pólitisk
stefna að fækka fé, „riða“ nýtt sér til þess)
5 km
Riðutilfelli á Norðurlandi vestra
uppkast; ath: kortagrunnur eru atlaskort frá 1985-1990
Scrapievorkommen in Nordwest-Island
Entwurf; Kartengrundlage von 1985-1990
1987
1988
1981
Hegranes: samkvæmt grein í
Frey búnaðarblaði kom riða
upp um 1965 en hvarf með
niðurskurð vg. garnaveiki stuttu
á eftir og hefur ekki komið aftur
eftir það; en það var ekki hægt
að fá staðfestingu varðandi
riðutilfelli í samtali við eldri íbúa
Hegraness
um 1960
síðast 1964
Akrahreppur: riða mjög
útbreidd fyrir fjárskipti 1952/53,
kom upp aftur á einstökum
bæjum, horfin eftir 1980.
1977
1978
1978 1980
1979, 1986
1979 1985
2003
1994
1980
1988
1983
1995 (?),
2009
1987, 1995
1984
1979, 1986
1994, 1998
1983
1996
1984
1984
í 8 hjörðum 1983–1987
1983
Líklega hvergi riða á bæjunum
austan/sunnan við Hámunda-
staðafjallið nema á Möðruvöllum,
á Hauganesi og á Hesjuvöllum
(rétt vestan við Akureyri)
1986
Skorið niður í öllum
Svarfaðardal 1988, einnig á
riðulausum búum
1983
1983
1978
1983
1982
x
x
x
xx
1957
1977
1984
1994
1983
1982
1993
1984
1971
1980
1998
1981
1986
1989
1986
1983
1989
1980
1989
1979
1984
1993
1984
1990
1983
1994
1990, 94
Ytri-
1987
x
1971
1996
1989
1984
1995
1992
1995
1985
1998
2005
1988
1987
1979
1990
1992
1981
1989, 1998
1989
x
1962
1979
1985
1980, 87
1983
1985 x
x
1988
1989
1988
1994
1987
1993
1993
1989
1991
1984
1982
2000
1987
1989
1987
1983
um 1965,
bara 1 kind
x
1996
1990
Vesturhlíð
x
x
x
athuga betur
Bakkahjörðin var í Húsey
þegar riða kom upp (gult);
nýja hjörðin hefur verið á
Bakka (grænt,)
Riða á Norðurlandi vestra - sýnishorn
(kortagrunnur frá 1983-1990!)
Fyrsti hluti rannsóknarinnar snérist um það að finna áhugaverðar hjarðir þar sem spennandi arfgerðir gætu leynst og einnig til að fá yfirlit yfir dæmigerða „arfgerðasamsetningu“ og mögulegan
mismun á milli svæða eða „hjarða“. Þess vegna er verið að setja upp yfirlitskort yfir öll þekkt riðutilfelli og að sama skapi þá bæi þar sem aldrei hefur komið upp riða, til að byrja með á upp-
hafssvæði riðunnar. Heimildir fyrir síðastnefnda yfirlitskortið voru skýrslur frá MAST, rit Sigtryggs Björnssonar (Varmahlíð) um riðu í Skagafirði, ýmsar greinar í búnaðarblaðinu Frey og ekki
síst upplýsingar frá bændum á svæðinu.
Upplýsingarnar eru oft misvísandi, sérstaklega hvað eldri tilfelli varðar. Þess vegna hvetur Karólína alla lesendur að hafa samband við sig ef þeir finna eitthvað sem þyrfti að breyta. Sérstak-
lega væri gott að fá upplýsingar um bláu punktana – hefur nokkurn tímann (jafnvel fyrir löngu síðan) komið upp riða þar eða er hægt að merkja þá græna? (Til að hafa samband sjá kassann
„Áhugaverðar hjarðir“.) Kortið í heildinni yfir Norðurland vestra/austanverðan Eyjafjörð er hægt að hala niður hér: www.tinyurl.com/ridukort
Áhugaverðar hjarðir – ábendingar vel þegnar
Framundan er umfangsmikil sýnataka til að greina arfgerðir um landið allt og finna fleiri
einstaklinga með “efnilegar” arfgerðir. Við erum þegar komin með lista áhugaverðra hjarða en
allar bendingar eru vel þegnar. Við erum sérstaklega að leita eftir eftirfarandi bæjum/hjörðum:
• riða hefur komið upp allt í kring en aldrei á viðkomandi bæ – eða
• riða kom upp í gamla daga en hvarf seinna eða/og
• sérstaklega gamall stofn, lítil eða engin áhrif frá sæðingum eða kaupafé, bæði á riðu-
svæðum og riðulausum svæðum
Jafnvel það sem telst kannski lítið spennandi út frá sjónarhorni nútíma sauðfjárræktar gæti verið
mikilvæg uppspretta alvöru verndandi arfgerða. Allar upplýsingar teljast auðvitað sem trúnað-
armál sé þess óskað. Það má hafa samband í Facebook-skilaboðum (Karólína í Hvammshlíð),
hringja í 865 8107 eða senda Eyþóri tölvupóst á netfangið ee@rml.is.
Arfgerðargreining/raðgreining – riðugreining
Oft er ruglað saman orðum í samhengi við ákveðnar rannsóknaraðgerðir.
Riðugreining = skoða heilann eða eitla úr dauðri kind til að finna út hvort hún hafi verið
með riðuveiki.
Arfgerðargreining = nota frumur úr kind (sem er oftast lífandi) til að finna út hvaða arfgerð
hún er með í príonpróteini; oftast er hér átt við staðalarfgerðagreiningu þar sem eingöngu
2 til 3 sæti í príonróteíninu eru skoðuð, nýjar verndandi arfgerðir finnst á þennan hátt ekki.
Raðgreining = nota sömu frumur til að athuga (í þessu tilfelli) allt príonprótein kindarinnar;
þá sjást öll sæti og allar arfgerðir, líka þær sem hafa ekki þekkst áður.
Meira um arfgerðir, sæti og greiningaraðferðir í næsta hluta greinaraðarinnar.
Rannsóknin mikla í hnotskurn
Hugmyndin að rannsókninni leit dagsins ljós í Hvammshlíð snemma í vor – að finna nýj-
ar verndandi arfgerðir til að byggja upp riðuþolinn sauðfjárstofn sem langvarandi lausn í
vandamálinu. Karólína var svo heppin að rekast þá á þýsku riðusérfræðingana próf. dr. Gesine
Lühken (Justus-Liebig-háskóla í Giessen) og dr. Christine Fast (FLI – miðstöð til greiningar
príonsjúkdóma) sem sýndu hugmyndinni strax mikinn áhuga.
Konurnar þrjár ásamt dýralæknunum Stefáni Friðrikssyni og Axel Kárasyni sóttu um styrk fyrir
umfangsmikla rannsókn sem Fagráðið í sauðfjárrækt tók mjög vel. Í framhaldinu var tekið upp
samstarf við Eyþór Einarsson/RML, Stefaníu Þorgeirsdóttur/Keldum og Vilhjálm Svansson/
Keldum sem höfðu sett upp verkefni til að finna verndandi arfgerðina ARR.
Rannsóknin fór í gang í lok maí. Fyrstu niðurstöður lofa góðu og rannsóknarhópurinn sam-
anstendur núna úr sérfræðingum frá Þýskalandi, Englandi, Ítalíu, Frakklandi og Íslandi sem
vinna af fullum krafti að þessum nýju lausnum. Meira um rannsóknina í síðari hlutanum
greinaraðarinnar.
Smitefnið varðveitist lengi í jarðveg-
inum – jarðhreyfingar geta koma því
upp aftur. Lely Center Ísland
Reykjavík: Krókháls 5f – Sími 414 0000 – www.LCI.is
Akureyri: Óðinsnes 2 – Sími 464 8600
HAUGHRÆRUR