Læknablaðið - 01.06.2022, Síða 28

296 L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108
R A N N S Ó K N
linga með geðrofssjúkdóma.18 Yfir 40% þeirra sem að höfðu fram-
færslu af örorku- eða endurhæfingarlífeyri við útskrift voru í ein-
hverri vinnu eða námi. Það bendir til þess að framfærsla af
örorku- eða endurhæfingarlífeyri dragi ekki endilega úr hvata
einstaklinganna til að taka þátt í námi eða vinnu, sem stingur í stúf
við erlendar rannsóknir.18
Um 75% þjónustuþega voru atvinnulausir við innritun á
Laugarásinn, sem er töluvert hærra hlutfall atvinnulausra en við
innritun í snemmíhlutunarmeðferðir í Danmörku og Nýja-Sjá-
landi, en þar var atvinnuleysi 60%.22,31 Hjá mörgum þeirra sem
veikjast af geðrofi er aðdragandi að fyrsta geðrofi og mikil for-
stigseinkenni sem lýsa sér helst í auknum neikvæðum einkennum
og vitrænni skerðingu.7 Slíkt getur haft í för með sér minnkaða
samfélagslega virkni og atvinnuleysi. Því gæti ein skýring þessa
mikla atvinnuleysis við innritun verið hamlandi forstigseinkenni
fyrir inngrip í fyrsta geðrof hjá hluta þjónustuþega.
Meirihluti þjónustuþega var í vinnu eða námi samhliða endur-
hæfingu á Laugarásnum, eða um 75% þjónustuþega og af þeim
hafði um 60% verið í IPS-náms- og starfsendurhæfingu. Umtals-
vert lægra hlutfall þjónustuþega var þó í vinnu við útskrift, eða
um 50% sem er þó hærra hlutfall en í Danmörku þar sem 37,6%
þjónustuþega voru í vinnu eða námi fjórum til 5 árum eftir inn-
skrift í snemmíhlutunarúrræði.32 Í þessu samhengi er þó mikil-
vægt að líta til þess að tímalengd endurhæfingar er ekki endilega
sú sama hérlendis og í Danmörku, sem torveldar samanburð. Ein
möguleg skýring á minni atvinnuþátttöku við útskrift en sam-
hliða endurhæfingunni á Laugarásnum gæti verið minna utanum-
hald eftir því sem nær dregur útskrift. Einnig er það líkleg skýring
að með þátttöku í IPS-náms- og starfsendurhæfingu fá þjónustu-
þegar vinnu við hæfi sem þeir sjálfir hafa áhuga á, sem á ekki
endilega við eftir útskrift.
Þeir þjónustuþegar sem höfðu reynslu af fastri atvinnu eða
voru í vinnu við innritun á Laugarásinn voru líklegri til að taka
þátt í námi eða vinnu við útskrift. Þetta bendir til þess að virkni
þjónustuþega fyrir innritun hafi mikið að segja um samfélagslega
virkni við útskrift. Þjónustuþegar með stúdentspróf voru líklegri
til að taka þátt í vinnu eða námi við útskrift og er það í samræmi
við aðrar rannsóknir sem hafa sýnt að menntunarstig hafi forspár-
gildi varðandi atvinnuþátttöku einstaklinga með geðrofssjúk-
dóma.17,18 Þó er ekki ólíklegt að þessar niðurstöður endurspegli
raunverulegt samband milli menntunar og atvinnuþátttöku, en á
Íslandi er atvinnuþátttaka meiri og atvinnuleysi minna meðal
þeirra sem hafa meiri menntun.33 Geðklofagreining og meðferð
með clozapine, þættir sem endurspegla alvarleg sjúkdómsein-
kenni, reyndust hafa neikvætt forspárgildi um náms- og atvinnu-
þátttöku við útskrift. Þetta er í samræmi við erlendar rannsóknir
sem hafa sýnt fram á að alvarleg neikvæð og vitræn einkenni hafi
neikvæð áhrif á atvinnuþátttöku einstaklinga með geðklofa.18
Niðurstöður fjölþátta aðhvarfsgreiningar bentu til þess að saga
um kannabisneyslu væri eina breytan tengd vímuefnaneyslu sem
hefði neikvætt forspárgildi um náms- og atvinnuþátttöku við út-
skrift. Þar sem einstaklingar með vímuefnavanda eru almennt
ólíklegri til að vera í vinnu34 kom á óvart að aðrar neyslugreiningar
við útskrift höfðu ekki marktæk áhrif. Atvinnuþátttaka á Laugar-
ásnum var sá þáttur sem hafði mest jákvætt forspárgildi um þátt-
töku í námi og vinnu við útskrift, og var það jafnframt einn af
fáum forspárþáttum sem hægt er að hafa áhrif á með endurhæf-
ingu. Hvoru tveggja, hefðbundin starfsendurhæfing og náms- og
starfsendurhæfing á vegum IPS, jók líkurnar á þátttöku þjónustu-
þega í vinnu eða námi við útskrift.
Helsti styrkleiki rannsóknarinnar var að úrtakið náði til allra
þeirra sem útskrifast höfðu af Laugarásnum, eftir lengri en 6
mánaða endurhæfingu á tímabilinu 2010-2020 og var gott aðgengi
að gögnum um meðferðina á Laugarásnum.
Helsti veikleiki rannsóknarinnar var lítil stærð rannsóknarúr-
taksins ásamt því að ekki reyndist unnt að leiðrétta fyrir sjúkdóms-
einkennum, tímalengd ómeðhöndlaðs geðrofs og aldri við grein-
ingu í fjölþátta aðhvarfsgreiningunni, en það eru þeir þættir sem
erlendar rannsóknir eru samdóma um að hafi hvað mest að segja
um atvinnuþátttöku einstaklinga með geðrofssjúkdóma.18 Þennan
veikleika má að mörgu leyti rekja til skráningarvanda á Laugarásn-
um. Þá gaf vímuefnaneysla þjónustuþega, skilgreind út frá neyslu-
greiningum, ekki hárrétta mynd af vímuefnaneyslu rannsóknarúr-
taksins vegna skráningarvanda. Annar galli er að upplýsingabjögun
gæti verið til staðar við skráningu ákveðinna breyta, en skráning
atvinnuþátttöku við upphaf meðferðar byggir til að mynda á frá-
sögn þjónustuþega. Niðurstöður aðhvarfsgreiningar um forspár-
þætti náms- og atvinnuþátttöku við útskrift er því þeim takmörk-
unum háð að ekki voru til staðar fullnægjandi upplýsingar um allar
þær breytur sem skoðaðar voru. Einnig gæti reynst erfitt að yfirfæra
forspárþætti náms- og atvinnuþátttöku á snemmíhlutunarúrræði í
öðrum löndum, þar sem uppbygging úrræðanna, félagsleg staða og
réttindi sjúklinga eru breytileg milli landa.
Samantekt
Ljóst er að betur má ef duga skal ef auka á samfélagslega virkni
ungs fólks á Íslandi eftir fyrsta geðrof. Þrátt fyrir að færri hafi
verið atvinnulausir eftir endurhæfinguna en fyrir innritun var
tæplega helmingur þjónustuþega hvorki í námi né vinnu við út-
skrift. Sá þáttur sem hafði hvað mest jákvætt forspárgildi um
þátttöku í námi eða vinnu við útskrift var atvinnuþátttaka með-
an á endurhæfingu stóð og er það jafnframt einn af fáum þáttum
sem hægt er að hafa áhrif á í endurhæfingunni. Því virðist brýnt
að tryggja fjármagn og mannskap fyrir áframhaldandi skilvirka
starfsendurhæfingu á Laugarásnum. Samfélagslegri virkni þjón-
ustuþega hafði hrakað verulega fyrir snemmíhlutun hjá stórum
hluta þjónustuþega, sem bendir til þess að stór hluti þjónustu-
þega hafi haft hamlandi forstigseinkenni fyrir greiningu. Það
virðist því mikilvægt að fræða almenning um þessi forstigsein-
kenni geðrofssjúkdóma til þess að hægt sé að grípa þetta unga
fólk fyrr. Niðurstöður um kannabisneyslu þjónustuþega gefa
vísbendingu um að kannabisneysla á unglingsárum sé mjög al-
geng meðal ungra einstaklinga sem fá snemmíhlutun í geðrof
hér á landi. Eru það eftirtektarverðar niðurstöður í ljósi þess að
kannabisneysla á unglingsárum getur verið hluti af meinmynd-
un geðklofa og annarra geðrofssjúkdóma.35
Þakkir
Sérstakar þakkir fær starfsfólk Laugarássins meðferðargeðdeildar
fyrir aðstoð við gagnasöfnun ef upplýsingar vantaði um einstak-
lingana í rannsóknarúrtakinu í sjúkraskrá. Einnig fá Andrea
Valtora og Leon Arnar Heitmann þakkir fyrir tölfræðiráðgjöf.