Bændablaðið - 25.08.2022, Blaðsíða 42

42 Bændablaðið | Fimmtudagur 25. ágúst 2022
Steiktir smokkfisksfálmarar er
ljúffengur réttur sem upprunninn
er við strendur Miðjarðarhafsins
og kallast kalamarí.
Hér á landi hefur smokkfiskur
sem veiddur er verið notaður
í beitu. Árið 1985 var gefið út
íslenskt frímerki með mynd af
beitusmokkfiski.
Smokkfiskar eru lindýr sem lifa
í sjó og eru af ættbálki smokka og
eru búr- og grindhvalir hættulegustu
óvinir þeirra enda nærast hvalir
talsvert á smokkfiski. Auk þess
sem veiði á þeim til manneldis er
mikil, eða tæp fimm milljón tonn á
ári samkvæmt tölu FAO, Matvæla
og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu
þjóðanna.
Meginflokkar smokka eru
smokkfiskar, kolkrabbar og kuggar
og eiga flokkarnir það sameiginlegt
að vera ekki með ytri skel. Kuggar
finnast eingöngu í hlýjum sjó og
koma sér fyrir í kuðungum.
Sterkir, hraðsyndir en skammlífir
Smokkfiskar eru ílangir og hafa stór
augu, með mikilli fókusdýpt, sem
sitja utarlega hvort sínum megin á
hausnum.
Umhverfis munn þeirra eru tveir
langir griparmar og átta sterkir armar
með sogblöðkum. Þeir eru góð
sunddýr og lifa gjarnan uppsjávar
en kolkrabbar sem eru með átta arma
og ekki eins sundfimir lifa oftast
felulífi við botninn. Sogblöðkurnar
á örmum smokkfiska eru umluktar
kítin, sem gerir þær harðar og í
sumum tegundum líkist það tönnum.
Smokkfiskar og nánustu
ættingjar þeirra eru með þróaðasta
taugakerfi allra hryggleysingja
og smokkfiskar eru með flókinn
heila- eða taugaknippi sem taka
við skynboðum frá augum, örmum
og munni og stjórnar viðbrögðum
dýrsins í samræmi við þau.
Líkt og ættingjar þeirra,
kolkrabbar, geta smokkfiskar skipt
lit í samræmi við umhverfi sitt og í
húð þeirra eru efni sem endurvarpa
ljósi. Smokkfiskar hafa einnig getu
til að sprauta frá sér blekkenndum
vökva úr sérhæfðum blekkirtlum í
varnarskyni séu þeir áreittir.
Smokkfiskar eru rándýr og éta
flest sem að kjafti kemur, fiska,
skeldýr en ungir og minni tegundir
smokkfiska éta aðallega þörunga og
sjávargróður.
Sumar tegundir smokka gefa frá
sér eitur sem lamar bráðina þegar
þeir fanga hana með fálmurunum
og þannig geta þeir ráðið við
lifandi æti sem er talsvert stærra
en þeir sjálfir. Einnig er þekkt
djúpsjávarsmokkategund sem
gerir bráðina óvíga með snörpum
ljósblossum frá ljósmyndandi
blettum á fálmurunum.
Þeir eru einkynja og líftími
þeirra er stuttur, eitt til tvö ár, og
engin tegund hrygnir oftar en einu
sinni á ævinni. Egg smokkfiska eru
stór miðað við egg annarra lindýra
og í þeim er mikil forðahvíta sem
umliggur og nærir fóstrið.
Fljúgandi smokkfiskar
Sundkraftur smokkfiska er alþekktur
og geta þeir skotist langar leiðir með
því að þrýsta vatni frá líkamanum
milli fálmaranna. Þekkt er að
smokkar skjótist upp úr haffletinum,
líkt og flugfiskar, allt að 50 metra
upp í loftið, og stundum kemur fyrir
að þeir lenda á þilfari skipa.
Litli og stóri
Flestar tegundir smokkfiska
eru innan við 60 sentímetrar að
lengd. Þeir minnstu eru 10 til 18
millimetrar og í dag þykir víst að
smokkfisktegundin Architeuthis dux
sé sú stærsta sem finnst í höfunum.
Kjörsvæði risasmokkfiska er í
djúpum sjó og geta þeir náð allt að
þrettán metrum að lengd en til eru
sögur um smokkfiska sem eiga að
hafa verið yfir 20 metrar að lengd.
Smokkar við Ísland
Nokkrar tegundir smokkfiska hafa
fundist við Ísland en beitusmokkur,
Todarodes sagittatus, er eina
tegundin sem hefur verið veidd hér
við land.
Samkvæmt upplýsingum á heima-
síðu Hafrannsóknastofnunar
gengur beitusmokkur óreglulega
hingað en að meðaltali annað hvert
ár. Beitusmokkurinn hrygnir í
desember til febrúar, djúpt vestur
af Skotlandi og allt suður undir
Asóreyjar. Sviflæg eggin berast
með straumi í norður, en talið er að
norðlæg útbreiðsla hrygningar hafi
mest áhrif á hvort smokkur gengur
á Íslandsmið.
Rekasmokkur
Í öndvegisriti Lúðvíks Kristjáns-
sonar, Íslenskir sjávarhættir,
segir að smokkfiskur hafi gengið
undir ýmsum nöfnum, eins og
halafiskur, blekfiskur, bleksmokkur,
færasmokkur og beitusmokkur.
„Í varðveittum gögnum virðist
hans fyrst getið hér á landi 1637,
en þá rak mikið af honum á
Vestfjörðum.
Ætla mætti af þeirri
heimild að kolkrabbi hafi
þá verið fáséður. Rætt er um
hann sem sjóorm, en sumir
nefna hann halafisk.“
Jón lærði lýsir
smokkfiski í Íslands
aðskiljanlegu náttúru og
nefnir hann halafisk. Jón
Ólafsson frá Grunnavík
er hins vegar fyrstur til
að rita að smokkfiskur sé
notaður til beitu hér á landi
í fiskafræðiritgerð frá 1768.
Ólafur Olavius segir frá því í
ferðabók sinni að smokkfisk
hafi rekið á land í Eyjafirði
1774 og að hann hafi verið
notaður sem beita.
Bátar sem fóru til
smokkfiskveiða voru
kallaðir smokkabátar og
áhöfnin smokkmenn og mun fólk
af báðum kynjum og öllum aldri
hafa tekið þátt í veiðunum.
Dularfullar lífverur
Sjávarlífverur voru og eru enn
mönnum ráðgáta og til er fjöldi
sagna um skelfileg sjávarskrímsli
í úthöfunum.
Goðsögur af risasmokkfiskum
sem réðust á skip og grönduðu
þeim með manni og mús eru
til allt frá því löngu fyrir Krist.
Grikkinn Aristóteles sagði frá
risasmokkfiskum í bók sinni Ton
peri ta zoia historion, eða Saga
dýranna, á fjórðu öld fyrir upphaf
okkar tímatals og það gerði
Rómverjinn Pliny eldri einnig
í náttúrufræði sinni, Naturalis
historia, nokkrum öldum seinna.
Eins og mannshandleggur
að gildleika
Rómverska matgæðingnum Marcus
Gavius Apikius, sem uppi var á
fyrstu öld fyrir Krist, er eignuð
matreiðslubókin De re culinaria.
Í ritinu er að finna safn samtíma
mataruppskrifta frá tíma höfundar
og sagt er að Apikius hafi þótt
smokkfiskur besti maturinn sem
hann lagði sér til munns.
Sagan segir að Apikius hafi
heyrt um veiðar á óvenju stórum
smokkfiskum, með fálmara eins og
mannshandleggur að gildleika, á
miðum utan við Túnis á norðurströnd
Afríku. Upprifinn af spennu leigði
Rómverjinn skip ásamt áhöfn og
sigldi strax af stað þrátt fyrir að
vont væri til sjós í leit að góðgætinu.
Skammt utan við borgina
Karþagó fann Apikius fiskibát við
smokkfiskveiðar. Apikius bauð
veiðimönnunum um borð og vildi
eiga við þá viðskipti en þeir neituðu
að selja honum nema eina körfu með
smokkfiskinum góða. Áhugaleysi
fiskimannanna hljóp í skapið á
Apikius og skipaði hann áhöfn
sinni að snúa fyrirvaralaust aftur
til Rómar. Reyndar svo snögglega
að veiðimennirnir rétt náðu að
komast frá borði og í bátinn sinn.
Haft var eftir áhafnarmeðlimum við
heimkomuna til Rómar að þrátt fyrir
storm og stórsjó báðar leiðir hafi
það ekki jafnast á við geðvonsku
Apikiusar vegna vonbrigða með
þessa sneypuför.
Ógn undirdjúpanna
Rithöfundurinn H.G. Wells, sem
var uppi á seinni hluta tuttugustu
aldar og fram á miðja tuttugustu
og fyrstu öld, er aðallega þekktur
Ekki eru allir smokkfiskar kalamarí
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
SAGA MATAR&DRYKKJA
Kalamarí er gert úr fálmurum smokkfiska sem eru steiktir og hvítir á litinn, eilítið sætir á bragðið og aðeins seigir undir tönn. Mynd / VH
Hörðustu matgæðingar segja að alvöru kalamarí sé ekki hægt að matreiða
úr smokkfisktegundinni Sepioteuthis lessoniana. Mynd / Wikimedia
Árið 1985 var gefið út íslenskt frímerki með
mynd af beitusmokkfiski. Mynd / touchstamps.com