Tímarit lögfræðinga - 01.04.2017, Side 23

21
Úr íslenskri réttarframkvæmd má finna dæmi þess efnis að farið sé
út á ystu nöf hvað þetta varðar. Í 15. gr. laga nr. 36/1993 um kirkjugarða er
heimilað „með samþykki ráðuneytisins“ að taka eignarnámi „hentugt
land undir kirkjugarða“ án nánari afmörkunar eða skilyrða.40 Það er
sýnilega afar matskennt hvað telst hentugt í þessum skilningi og leikur
vafi á því að þessi háttur á lagasetningu samræmist kröfum 1. mgr. 72.
gr. stjórnarskrárinnar enda sýnist mat á almenningsþörf framselt í heild
til stjórnvaldsins. Að sama skapi má nefna 1. mgr. 50. gr. skipulagslaga
þar sem veitt er heimild til eignarnáms innan sveitarfélags ef nauðsyn
ber til vegna „áætlaðrar þróunar sveitarfélagsins“ samkvæmt staðfestu
aðalskipulagi.41 Þá má nefna 27. gr. laga nr. 13/2001 um leit, rannsóknir
og vinnslu kolvetnis, en þar er ráðherra veitt heimild til að taka eignar-
námi fasteignir til að „starfsemi geti farið fram samkvæmt lögum
þessum“. Heimildin er ekki skýrð frekar og er óneitanlega rúm í ljósi
þeirrar víðtæku starfsemi sem lögin taka til og með hliðsjón af því að
hún er að ákveðnu leyti sett í þágu einkaaðila.
3.3 Flokkun eignarnámsheimilda
Við mat á lagaskilyrðum eignarnáms er svo sérstaklega til þess að
líta að eignarnámsheimildir eru að stofni til tvenns konar. Annars
vegar svokallaðar sérstakar eignarnámsheimildir og hins vegar almennar
eignarnámsheimildir. Endurspeglar þessi flokkun nauðsyn þess að í
viðkomandi lagaheimild sé tekin afstaða til þeirra hagsmuna sem
heimilað geti eignarnám og þeirrar almenningsþarfar sem þar býr,
a.m.k. almennt, að baki. Að því gættu sé hins vegar heimilt að fela
stjórnvöldum vald til þess að taka ákvörðun um beitingu eignar náms
við nánar tilteknar og nægilega fyrirsjáanlegar aðstæður hverju sinni.42
Þetta má skýra frekar með þeim hætti að skilyrðið um almennings-
þörf samanstandi af tveimur þáttum. Annars vegar svo kölluðum
réttmætisþætti, sem löggjafinn metur í öllum tilvikum, og hins
vegar mati á nauðsyn (nauðsynjaþættinum) sem löggjafinn getur
40 Svipað ákvæði var að finna í 18. gr. íþróttalaga nr. 49/1956 þar sem fram kom að
sveitarfélögum væri skylt að leggja til endurgjaldslaust „hentug lönd og lóðir undir
íþróttamannvirki“, sem styrkt eru úr íþróttasjóði eða íþróttanefnd viðurkennir. Heimilt
er að taka land til þessa eignarnámi, ef þörf krefur. Umrædd lög voru felld úr gildi með
lögum nr. 64/1998.
41 Ákvæðið, sem á sér fyrirmynd í eldri skipulagslöggjöf er svohljóðandi: „Ráðherra getur
að fenginni umsögn Skipulagsstofnunar veitt sveitarstjórn heimild til að taka eignarnámi
landsvæði, fasteignir, hluta fasteigna og efnisnámur eða takmörkuð eignarréttindi að
slíku innan sveitarfélagsins ef nauðsyn ber til vegna áætlaðrar þróunar sveitarfélagsins
samkvæmt staðfestu aðalskipulagi.“
42 Björg Thorarensen: Stjórnskipunarréttur. Mannréttindi, bls. 470.