Læknablaðið - 01.10.2022, Blaðsíða 25

L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108 453
R A N N S Ó K N
Greinin barst til blaðsins 10. júní 2022,
samþykkt til birtingar 16. september 2022.
þess mátti sjá að krabbamein hjá konum uppgötvaðist í 23% tilvika
í skimun (hærra hlutfall ef við skoðum bara brjóstakrabbamein).
Hjá körlum var einnig algengt að krabbamein uppgötvaðist þegar
þeir fóru til læknis vegna annars.
Í rannsókninni mátti sjá að þátttakendur voru nær helmingi
líklegri til hefja fyrstu meðferð meira en mánuði frá greiningu
árið 2019, borið saman við árið 2015. Þessi þróun sást einnig meðal
kvenna með brjóstakrabbamein á Íslandi í óbirtum niðurstöðum
úr gæðaskráningu krabbameina, sameiginlegu verkefni Krabba-
meinsfélagsins, Landspítala og Sjúkrahússins á Akureyri.16 Ekki
var munur á tímalengd milli ára frá því að einstaklingur fékk
fyrst að vita að hann gæti verið með krabbamein þar til staðfesting
fékkst á því á rannsóknartímanum (2015-2019). Hér á landi eru
ekki opinber viðmið um tíma í þessum efnum. Það er hins vegar
raunin í nágrannalöndunum, til dæmis í Svíþjóð og Danmörku
þar sem eru gefin viðmið um hve langur tími megi líða frá gruni
um mein þar til staðfesting fæst og einnig hve langt ætti að há-
marki að líða frá staðfestingu meins þar til meðferð hefst, í flestum
tilvikum undir 28 dögum. Slík viðmið má telja að séu gagnleg og
leiðbeinandi bæði fyrir sjúkling og heilbrigðisstarfsfólk og til þess
fallin að veita aðhald og skapa öryggi.
Til að mögulegt sé að bregðast við margþættum áhrifum
krabbameinsmeðferðar er nauðsynlegt að víðtækar þarfir fólks
séu metnar með reglubundnum og kerfisbundnum hætti. Stærstur
hluti þátttakenda sagði að ekki hefði verið metið reglulega hvort
þeir þyrftu á ákveðnum úrræðum að halda samhliða krabba-
meinsmeðferðinni. Þörf fyrir sjúkraþjálfun, næringarráðgjöf og
sálfræðiþjónustu var metin reglulega hjá 18-28% þátttakenda (mis-
munandi eftir kyni og tegund úrræða). Ástæðan fyrir þessu gæti
verið skortur á starfsfólki, aðstöðu eða notkun skilgreindra ferla
við matið. Ætla má að hér séu sóknarfæri til staðar sem geta leitt
til betri lífsgæða og árangurs af meðferð.
Borið saman við karla fannst konum síður að vel hefði verið
staðið að greiningu krabbameins. Þær töldu sig frekar þurfa stuðn-
ing frá heilbrigðisstarfsfólki vegna þess hvernig þeim leið andlega
og fannst þær einnig síður hafa möguleika á að ræða ítarlega um
sjúkdóm sinn meðan á meðferð stóð. Á þessu geta verið ýmsar
skýringar. Algengara var að konur fengju upplýsingar um grein-
ingu í símtali og að konur með brjóstakrabbamein þyrftu fleiri en
eina tegund krabbameinsmeðferðar. Einnig eru vísbendingar um
að þær hafi frekar upplifað ýmsar aukaverkanir vegna krabba-
meinsmeðferðanna borið saman við karla í þessari rannsókn (óbirt
gögn, verða aðgengileg á Krabb.is/rannsokn í október). Í nýlegri
samantektarrannsókn á 23.000 þátttakendum kom í ljós að konur
voru 34% líklegri en karlar til að upplifa alvarlegar aukaverkanir
af krabbameinsmeðferð.17 Mikilvægt er einnig að taka alvarlega að
35% kvenkynsþátttakenda sögðust að litlu, nokkru eða engu leyti
hafa haft möguleika á að ræða ítarlega um sjúkdóm sinn við heil-
brigðisstarfsfólk.
Helstu styrkleikar Áttavitans eru að öllum á Íslandi sem
greind ust með krabbamein á árunum 2015-2019 og voru á lífi við
upphaf rannsóknar, var boðin þátttaka og þau spurð á víðtækan
hátt um reynslu sína. Spurningarnar voru að danskri fyrirmynd
og forprófaðar á smáum hópi og aðlagaðar eftir þörfum að ís-
lenskum aðstæðum. Helsti veikleiki Áttavitans er að óvíst er hve
nákvæmlega rannsóknarþýðið endurspeglar allan þann hóp fólks
sem greinist með krabbamein á Íslandi en þátttaka var háð meðal
annars tölvufærni, notkun rafrænna skilríkja og tungumáli. Með-
alaldur við greiningu hjá þátttakendum var 59 ár en meðalaldur
allra sem greinast á Íslandi er 66 ár. Einstaklingum eldri en 80
ára við greiningu var ekki boðin þátttaka. Hlutfallslega fleiri kon-
ur voru bæði í úrtakshópnum, 53%, og hópi þátttakenda í Átta-
vitanum, 57%. Að meðaltali voru liðin um 3,5 ár frá greiningu,
svarhlutfall var 37%. Mögulega voru þátttakendur í rannsókninni
við betri heilsu en þeir sem ekki tóku þátt. Til stendur að skoða
þennan þátt betur síðar með því að bera saman dánartíðni þessara
tveggja hópa.
Undanfarna áratugi hefur dánartíðni vegna krabbameina
verið hærri hjá körlum en konum, sem líklega má rekja til mis-
munandi lífshátta, til dæmis reykingavenja og þátttöku í krabba-
meinsskimun.15 Síðustu ár hefur dregið mikið úr þessum mun og
almennt hefur dánartíðni bæði kvenna og karla lækkað, sem er
rakið til margra þátta, svo sem langtum minni tóbaksnotkunar
og betri greiningar- og meðferðarúrræða.15 Miklu máli skiptir að
leitað sé sem fyrst til læknis ef vart verður einkenna sem geta
bent til krabbameins, svo sem óvenjulegra blæðinga, þykkilda
eða hnúta, óútskýrðs þyngdartaps og breytinga á hægðum eða
þvaglátum. Það að krabbamein greinist snemma getur haft afger-
andi áhrif á framgang sjúkdómsins og horfur. Því er afar mikil-
vægt að gott aðgengi sé að heilbrigðisþjónustu, bæði greiningu
og meðferð.8
Fyrstu niðurstöður rannsóknarinnar benda til að huga megi
betur að ýmsum þáttum við greiningu og meðferð krabbameina,
svo sem viðtalsformi þegar upplýst er um krabbameinsgreiningu,
tímalengd frá greiningu þar til meðferð hefst og reglulegu, kerfis-
bundnu mati á þörfum fyrir ýmis konar úrræði meðan á meðferð
stendur. Munur sást á niðurstöðunum eftir kyni og búsetu hvað
varðar viðtalsformið og skoða þarf fleiri þætti í aðdraganda grein-
ingar og greiningarferlinu út frá menntun og tekjum. Margt já-
kvætt sást líka í niðurstöðunum, eins og upplifun þátttakenda af
samskiptum við heilbrigðisstarfsfólk, sem var almennt góð, 84%
voru jákvæð gagnvart upplýsingaflæði frá heilbrigðisstarfsfólki í
krabbameinsmeðferðinni. Vonast er til að niðurstöður úr Áttavit-
anum muni auka þekkingu innan heilbrigðiskerfisins og að þær
geti nýst til að auka gæði þjónustunnar enn frekar, auðvelda for-
gangsröðun verkefna og stuðla að fyrsta flokks þjónustu sem get-
ur haft áhrif á heilsu og líðan þeirra sem greinast með krabbamein
bæði til lengri og skemri tíma.
Þakkir
Sérstakar þakkir fær Guðríður Helga Ólafsdóttir, gagnagrunn-
stjóri rannsóknarinnar, fyrir sína mikilvægu aðkomu að undir-
búningi og gagnaöflun rannsóknarinnar sem og varðveislu gagna.
Einnig þökkum við þátttakendum kærlega fyrir þátttökuna í Átta-
vitanum.