Bændablaðið - 23.02.2023, Blaðsíða 56

56 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. febrúar 2023
LESENDARÝNI
Hesturinn (Equus caballus)
varð húsdýr mannsins fyrir um
7 þúsund árum síðan, austur
í Kasakstan.
Talið er að í
árdaga hafi hann
verið nýttur
vegna kapla-
mjó lkur innar
og kjötsins, enn
þann dag í dag
er hrossaskjöts-
neysla mikil
og rótgróin í
Kasakstan og
gerjaður mjöður úr kaplamjólk
drukkinn. Elstu vísbendingar um
reiðmennsku, a.m.k. að menn hafi nýtt
hross sem fararskjóta, eru síðan frá
því um 3.000 f. kr. og það hafi einnig
verið í Kasakstan. Elstu sannanirnar
um notkun hesta sem burðardýra eru á
lágmyndum frá Mesópótamíu frá um
2.000 f. kr. Hundurinn er hins vegar
elsta húsdýrið og var tekinn í þjónustu
mannsins fyrir um 9 til 10 þúsund
árum síðan. Eitt til tvö þúsund árum
síðar voru hundar komnir fram sem
urðu manninum að miklu liði við öflun
fæðu. Talið er að sauðfé og geitur hafi
orðið húsdýr um svipað leyti. Síðar
bættust nautgripategundir við í hóp
húsdýranna. (Saga mannkyns, 1. bindi
ritraðar AB og Vísindavefurinn).
Á þeim óratíma sem síðan hefur
liðið hafa samskipti manna og
dýra mótast með ýmsum hætti um
veröld víða sem einnig hefur tekið
stakkaskiptum. Í árdaga var maðurinn
búandi í villtri náttúru, nánast sem eitt
stak að segja má. Núna er villt náttúra
mun minni að umfangi en áður fyrr.
Ein af auðlindum Íslands er strjálbýlið
og óspillt víðerni.
Í gegnum allar þær aldir sem liðið
hafa fram á okkar daga tóku hugmyndir
um það „hvað sé mannúð“ miklum
og sífelldum breytingum og voru
þær allt aðrar í öndverðu en á okkar
tímum. Harðneskja var mikið meiri
áður fyrr. Skepnuhald tók vitaskuld
mið af þessu auk þess sem örbirgð
gerði mönnum fyrrum iðulega þungt
um vik.
Dýravernd – velferð dýra
Á seinni öldum hófst mikið
framfaraskeið og nýjar hugmyndir,
sem fólu í sér upplýsingu og aukna
mannúð, ruddu sér til rúms um
leið og hagur þjóðanna vænkaðist.
Tækniframfarir sem fólu í sér mikinn
hagvöxt leiddu um leið til þess að
staða mannsins í miðju veraldarinnar
styrktist og húsdýrahald jókst afar
mikið að umfangi. Dýrin urðu þannig
æ háðari manninum um leið og þau
urðu honum sífellt mikilvægari í
sínum fjölmörgu hlutverkum.
Þetta ól síðan af sér hugmyndir
sem festu sig í sessi víða erlendis og
leiddu til stofnunar dýraverndarfélaga
sem höfðu að inntaki að fara betur
með dýr; þau yrðu ekki beitt
fautaskap og harðýðgi, heldur yrði
vel um þau hirt; þeim yrði tryggt
nægt fóður, ferskt vatn o.sv.frv.
Áhrif þessarar stefnu barst hingað
til lands um þarsíðustu aldamót og
má sjá áhrifin í skrifum rithöfunda
á þeim tíma og svo í stofnun félaga
um málefnið. Áherslan var á meðferð
mannsins á dýrum, einkum þá þeim
sem voru í hans umsjá, lítilli athygli
var hins vegar beint að tilvistarlegum
spurningum sem beindust að eðli og
skynjun dýranna sjálfra.
Nú hefur hins vegar skilningur
á þessum málum breyst mjög;
borgarsamfélög hafa orðið ríkjandi
með tilheyrandi þróun í átt til
fjarlægðar milli manns og náttúru
og gæludýrahald er útbreitt.
Velferðarríkin hafa orðið til en það
er rétt um öld síðan það hugtak kom
fyrst fram á prenti (Welfare state).
Hugtakið velferð hefur svo sífellt
orðið algengara og notað í fleiri
samböndum. Þannig er núna talað
um velferð dýra í stað dýraverndar
en verndar-hugtakið er notað um
verndun, s.s. dýra í útrýmingarhættu.
Velferð dýra, að sýna sitt
eðlilega atferli
Fyrstu lög um dýravernd voru
samþykkt á Alþingi árið 1915
og giltu þau allt til ársins 1957.
Dýraverndarmálin heyrðu á þessum
tíma undir menntamálaráðuneytið og
var starfandi sérstök dýraverndarnefnd
sem kom til með lögunum frá 1957.
Ráðuneytið fól nefndinni þegar árið
1974 að hefja endurskoðun laganna en
nágrannaþjóðir okkar, s.s. Norðmenn,
voru þá sem óðast að endurskoða
lagasetningu um þessi mál hjá sér.
Lengi vel gekk þó hvorki né rak.
Skýringin á því er annars vegar sú að
í nefndinni voru deildar meiningar,
annars vegar þeirra sem töldu að ný
lög ættu að taka mið af séríslenskum
búskaparháttum og hinna sem töldu
unnt að byggja lagasetninguna
alfarið á gildandi lögum á hinum
Norðurlöndunum. Þá voru komnar
fram hugmyndir um stofnun sérstaks
umhverfisráðuneytis og þar ætti
málaflokkurinn heima.
Það var svo 1994 sem samþykkt
voru ný lög um dýravernd sem m.a.
byggðu á ákvæðum Evrópusamnings
um vernd dýra í landbúnaði.
Yfirstjórn dýraverndarmála var
flutt til umhverfisráðuneytisins.
Um rammalög var að ræða sem
þýðir að reglugerðir voru settar um
framkvæmd laganna.
Lögin frá 1994 fóru svo í gegnum
gagngera endurskoðun sem hófst á árinu
2008 og lauk með setningu núgildandi
laga, nr. 55/2013, um velferð dýra.
Endurskoðunin hófst undir forræði
umhverfisráðuneytisins en fluttist árið
2011 yfir til þáverandi sjávarútvegs-
og landbúnaðarráðuneytisins með
forsetaúrskurði sem gefinn var
út um flutning málaflokksins.
Greinarhöfundur sat allan tímann
í nefndinni sem samdi frumvarpið
og tók við nefndarformennsku
við tilflutninginn.
Nýju lögin eru rammalög eins
og hin fyrri og mörkuðu þáttaskil.
Þau eru sniðin að fyrirmynd
laga frá nágrannalöndum okkar,
einkum nýrra laga í Noregi og
reglum Evrópusambandsins.
Markmiðssetning laganna er að
megininntaki svohljóðandi: „að þau
[þ.e. dýrin] séu laus við vanlíðan,
hungur og þorsta, ótta og þjáningu,
sársauka, meiðsli og sjúkdóma, í ljósi
þess að dýr eru skyni gæddar verur.
Enn fremur er það markmið laganna
að þau geti sýnt sitt eðlilega atferli
eins og frekast er unnt.“ Að auki er sá
kafli laganna sem fjallar um úrræði og
viðurlög afar ítarlegur.
Hvað líðan hrossastofnsins hér
á landi varðar, heilt yfir, er augljóst
að engin hross komast nær því að
uppfylla hin nýju markmið laganna;
„að geta sýnt sitt eðlilega atferli“ og
einmitt þau sem eru í blóðnytjunum.
Á þeim búum er auk þess með
góðu móti unnt að fullnægja svo
vel sé öðrum ákvæðum laganna og
reglugerðanna sem við þau eru sett.
Ísland hentar enda vel til blóðnytja-
búskapar. Ekki vegna þess að hér séu
gerðar minni kröfur til dýravelferðar
en erlendis heldur einmitt vegna
þeirra miklu krafna sem við gerum.
Hér á landi eru að auki næg víðerni og
gnægð graslendis sem á einnig stóran
þátt í því að Ísland sé eins vel fallið til
þessa búskapar eins og raun ber vitni.
Kristinn Hugason,
samskiptastjóri Ísteka.
Velferð hrossa
Kristinn
Hugason.
Þessari beiðni
var svarað með
því að svara
engu. Nokkrum
sinnum var
beiðnin ítrekuð
við stjórn-
skipunar- og
eftirlitsnefnd í
tölvupóstum og
auglýst í fjölmiðlum án árangurs.
Nýlega var farið fram á að
forsætisráðherra beitti sér fyrir
því að þessi rannsókn verði gerð.
Skýrsla Ríkisendurskoðunar er gott
innlegg en tekur að takmörkuðu
leyti á þessu máli.
Upplýsa
Höfundur vinnur nú við „Samfélags-
verkefni gegn spillingu“ þar sem
m.a. er unnið að því að ná framgangi
í því að opinber rannsókn verði
gerð. Undanfarin ár hefur höfundur
unnið að því að upplýsa um málið
og birt um 40 greinar í fjölmiðlum
og gert nokkrar rannsóknaskýrslur,
en vefur verkefnisins er www.
lagareldi.is
Lítil viðbrögð við fjölda faglegra
og málefnalegra greina höfundar
í fjölmiðlum um óvönduð
vinnubrögð og spillingu fara í sjálfu
sér að vera athyglisverðara en málið
sjálft. Vörnin hefur verið að þegja
í staðinn fyrir að fara í rökræður
í fjölmiðlum enda oft slæman
málstað að verja.
Skýrsla Ríkisendurskoðunar
Nýlega gaf Ríkisendurskoðun
út skýrsluna ,,Sjókvíaeldi –
Lagaframkvæmd, stjórnsýsla og
eftirlit“, sem tekur undir margt af
því sem undirritaður hefur verið að
benda á og gagnrýna undanfarin ár
og hefði því fátt átt að koma á óvart.
Ef nefnd eru örfá dæmi, má nefna:
• Áhrif og aðkoma fulltrúa fyrirtækja
í sjókvíaeldi við undirbúning
að endurskoðun laga um fiskeldi
árið 2019.
• Samþjöppun eignarhalds,
stefnulaus uppbygging sem vinnur
gegn því að auðlindin skili
hámarks ávinningi fyrir ríkissjóðs.
• Viðbrögð við stroki eldislaxa og
vöktun nærliggjandi áa.
• Vöktun á villtum laxastofnum og
mótvægisaðgerðum ábótavant.
• Hlutfall á milli framleiðslu og
lífmassa ekki rétt í áhættumati
erfðablöndunar.
Þáttur fjölmiðla
Nú er komið í hámæli þau ófaglegu
vinnubrögð sem hefur einkennt
vinnuna við undirbúning og gerð
laga um fiskeldi og eftir að lögin
voru samþykkt. Þar ber að þakka
núverandi matvælaráðherra og
Ríkisendurskoðun.
Það er umhugsunarvert af
hverju það voru ekki fjölmiðlar
sem komu þessu máli á hreyfingu
þrátt fyrir fjölmargar og ítrekaðar
ábendingar m.a. höfundar.
Vissulega hafa fjölmiðlar
takmarkaða möguleika á að
sinna rannsóknarvinnu vegna
takmarkaðra fjármuna, en þetta er
það stórt mál að það hefði átt að
hafa forgang. Það hefur höfundur
gert án þess að fá nokkra fjármuni
úr ríkissjóði enda hefur mér
blöskrað þetta mál í mörg ár.
Það sem vantar
Það sem vantar sérstaklega í ágæta
skýrslu Ríkisendurskoðunar er að
fjalla meira um þá spillingu sem
hefur einkennt undirbúning og
endurskoðun laga um fiskeldi.
Það á eftir að skoða hvernig
fulltrúar erlendra fjárfesta í
starfshópi sjávarútvegs- og land-
búnaðarráðherra um stefnumótun
í fiskeldi gátu hannað leikreglurnar
í gegnum opinbera stefnumótun,
skjalfest í lögum samþykkt á
Alþingi Íslendinga, sjálfum
sér og sínum fyrirtækjum til
fjárhagslegs ávinnings á kostnað
annarra. Afraksturinn er yfir 100
milljarða króna í formi eldisleyfa.
Af fræðimönnum kallast þessi
aðferðafræði að „fanga ríkisvaldið“
(e. state capture).
Margir þingmenn flæktir í
málið
Í fjölmiðlum hefur verið tilhneiging
til að kenna matvælaráðherra og
ríkisstjórninni um það sem afvega
fór en málið er ekki svo einfalt.
Það var löngu tímabært að gera
tiltekt í fiskeldismálum og vinna
úr óreiðunni sem Kristján Þór
Júlíusson skildi eftir sig. Það eru
margir þingmenn sem þurfa að
fara í naflaskoðun og skoða sinn
þátt í þessu máli og þar á meðal
fyrrverandi forseti Alþingis.
Það er ekki dregið í efa að
þingmenn hafi almennt viljað vel
við uppbyggingu á öflugu laxeldi,
m.a. til að styrkja viðkvæmar
byggðir og auka útflutningstekjur.
Margt fór þó úrskeiðis og í sumum
tilvikum hafa alþingismenn
jafnvel hugsanlega hreinlega
verið blekktir.
Framhald málsins
Það hefur vakið athygli að umræðan
og gagnrýnin í fjölmiðlum hefur
sérstaklega beinst að stjórnsýslunni.
Takmarkað hefur verið komið inn
á ástæður fyrir því að við erum
komin í þessa stöðu sem hófst með
tillögum starfshóps sjávarútvegs-
og landbúnaðarráðherra um
stefnumótun í fiskeldi sem
Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir
kynnti í ágúst 2017.
Varðandi framhald málsins
er líklegasta sviðsmyndin að
alþingismenn, stjórnsýslan og aðrir
þeir aðilar sem komið hafa að málinu
og hagsmuna hafa að gæta svæfi
það. Hér hafa fjölmiðlar mikilvægu
hlutverki að gegna við að koma í
veg fyrir að þannig fari. Svæfing
er þegar hafin með umfjöllun m.a.
í Morgunblaðinu og viðtölum við
forkólfa fiskeldisfyrirtækjanna sem
þykjast taka undir að bæta þurfi
ýmislegt í þessum málum og horfa
þar minnst í eigin barm. Undirritaður
mun halda áfram sinni vinnu á næstu
misserum, safna gögnum, setja í
samhengi og upplýsa.
Að lokum mun ferli málsins
verða rakið í rafrænni bók sem
öllum verður aðgengilegt á næstu
árum og áratugum.
Valdimar Ingi Gunnarsson,
sjávarútvegsfræðingur.
Skýrsla Ríkisendurskoðunar, þöggunin
og beiðni um opinbera rannsókn
Þann 20. maí 2019 sendi undirritaður tölvupóst til stjórnskipunar- og
eftirlitsnefndar Alþingis og allir alþingismenn fengu afrit. Þar var
óskað eftir að gerð væri opinber rannsókn vegna alvarlegra annmarka
á vinnubrögðum starfshóps sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra um
stefnumótun í fiskeldi.
Valdimar Ingi
Gunnarsson.
Hross í haga. Mynd / Jón Eiríksson