Bændablaðið - 23.02.2023, Blaðsíða 60

60 Bændablaðið | Fimmtudagur 23. febrúar 2023
LESENDARÝNI
Umfjöllun þeirra sem
rita yfirlitsgreinina er
stutt um þennan eiginleika
í samanburði við aðra
útlitseiginleika. Þeir segja
að þennan eiginleika
sé aðeins að finna hjá
mjög fáum fjárkynjum í
heiminum. Þannig vitna þeir
til Ólafs Dýrmundssonar,
annað dæmið af tveim um
að vitnað sé til íslenskra heimildamanna í
greininni, sem heimildarmanns um að íslenska
féð búi yfir þessum erfðum en Ólafur nefnir
það í fréttabréfi til vesturheimskra fjáreigenda
íslensks fjár að hér sé þennan eiginleika að
finna. Vísindin eru ekki stærri sem þar er verið
að bera á borð. Tölur sem Ólafur nefnir um
fjölda þessa fjár held ég hafi þá verið alveg út í
bláinn enda segir hann
þær aðeins ágiskun.
Enn búum við við
nákvæmlega sömu
vöntun á þannig tölum
hér á landi.
Þeir, samkvæmt
venju, fjalla talsvert
um margs konar
stökkbreytingar sem
rannsakaðar hafa verið
vítt um heim hjá þessu
tiltölulega fáséða fé
og setja nöfn á hin
ýmsu gen sem þeir
telja að þessu tengist.
Eins og áður vísa ég
þeim sem kynnu að
hafa áhuga á að læra
slíkar skammstafanir á
yfirlitsgreinina sjálfa.
Þeir telja að þessi gen sé
mikið að finna á litningi
númer tvö hjá sauðfé.
Þá fjalla þeir í
stuttu máli um tengsl
ferhyrnds og ákveðinna
brota í augnlokum hjá fé,
fyrirbæri sem margir eigendur á svona fé hér á
landi munu kannast við. Stóru meiri fróðleik til
að kynna fann ég ekki í greininni.
Eldra efni Bændablaðsins
Ég vil áður en ég fer að spinna nánar um þetta efni
minna á stórfróðlegar kynningar Páls Imsland
hér í blaði á hinni stórmerkilegu ræktun á þessum
eiginleika hjá Jökli Helgasyni á Ósabakka, sem
er eini aðili sem sinnir honum af vísindalegri
nákvæmni í bland við aðra eiginleika, m.a.
fjölbreytta liti. Ég var vegna þessarar greinar
búinn að boða heimsókn til Jökuls til að reyna
að glöggva mig frekar á þessum eiginleikum
og tengslum þeirra. Rysjótt veðrátta hefur
hamlað gamlingja eins og mér að leggja land
undir fót. Lesendur verða því að bíða vors verði
ég einhvers vísari eftir slíka ferð. Jökull hefur
auk litaerfðavísa verið að leika sér með annað
ríkjandi gen sem sagt var frá í síðasta pistli,
geninu fyrir kollóttu. Þá birtast furðufyrirbæri
eins og ferukollótt og ennisbrúskur. Þær erfðir
hef ég hins vegar hvergi lesið um neitt það
bitastætt að megi endursegja.
Rétt er einnig að minna á stórskemmtilega
frásögn Ólafs Dýrmundssonar af pílagrímsferð
til Manar. Þar stunda menn einhverja misskilda
hugsjónaræktun á ferhyrndu fé. Þessa grein er
að finna í þessu blaði í byrjun júlí 2017. Hvet
alla til að rifja hana upp.
Engar innlendar rannsóknir eða tölfræði
Kosturinn við að nánast ekkert er þekkt um
eiginleikann hjá íslensku fé er að hægt er að
spinna út og suður nær endalaust.
Fullljóst er að eiginleikinn erfist sem ríkjandi.
Þannig er eiginleikinn týndur úr erfðamenginu
sýni nýr einstaklingur ekki sín áætluðu fjögur
horn. Eiginleikann er því sáraeinfalt að flytja
einan og sér á milli kynslóða og ferð hans í
stofninum verður ekki falin. Skyldleikarækt þarf
þess vegna aldrei að koma til sögunnar. Varla
nema almestu sérvitringar sem ætla sér að fara
að rækta þetta sem sérstakan stofn. Tilhneiging
er samt til að blanda hann litum og því miður
hafa einhverjir mengað forystufé með þessum
eiginleika.
Á að flokka ferhyrnt fé sem erfðagalla?
Kem ég þá að því að ferhyrnt á að mínu viti
að flokka sem erfðagalla. Ég þekkti svona
vanskapaða einstaklinga ekki fyrr en á
unglingsárum að einn margra fjáreigenda
á Dalvík á þeim árum varð sér úti um slíkt
furðudýr úr fjarlægri sveit. Hornin voru það
löng og bogamynduð að aumingja skepnan gat
aðeins bitið í vegköntum. Þá minnist ég stríðs
Lárusar Birgissonar á hrútastöðinni í Borgarnesi
við að koma Hyrni þar fyrir í þrengslunum og
endaði með að Hyrnir var sviptur hornunum
að mestu með hornskellingu. Þannig er
ljóst að mikið óhagræði
hlýst af slíku fé á garða,
hornin eru öðrum hornum
hættulegri umhverfinu og
meðferð á þessu fé á beit
getur orðið dýraníð. Nægi
þetta ekki til að skilgreina
erfðagalla veit ég ekki
hvað þarf til.
Misskilin
verndunarþörf
Ein firra sem stundum
heyrist er að það þurfi
fjölda fjár til að viðhalda
eiginleikanum. Þar
nægir í raun að mestu
einn stöðvarhrútur
eins og Satúrnus nú.
Bændur virðast líka
farnir að umgangast
eiginleikann af
skynsemi enda
samkvæmt hrútaskrá
innan við 50 afkvæmi
hans sem rötuðu í
sláturhús síðasta haust. Hvergi
er að finna upplýsingar um höfuðdjásn þessara
afkvæma en ætla má að flest hafi verið án
fjögurra horna, þau lömb hafa verið sett á hafi
notkun hrútsins haft einhvern tilgang. Með að
hafa einn svona hrút á stöð er dreifing tryggð vítt
um land sem er það eina sem þarf til að tryggja
öruggt viðhald gensins. Framboð á sérvitringum
er áreiðanlega alltaf nægjanlegt. Ágætt er að
sæmilegir framleiðslueiginleikar fylgi með
fjórum hornum hjá stöðvarhrúti og hefur
sæmilega tekist til með síðustu stöðvarhrúta
með fjögur horn þó að það væri heldur óburðugt
oft hér á árum áður.
Hvaðan er genið komið í íslenska féð?
Þetta leiðir hugann að því hvar eiginleikinn sé
upprunninn hjá íslensku fé. Áreiðanlega kom
hann ekki með landnámsmönnum eða réttara
því sauðfé sem þeim fylgdi. Skrifandi menn
nokkrum hundruðum ára eftir landnám virðast
ekki hafa séð slík furðudýr. Slík dýr eru ávallt
vel færð til bóka á gömlum skinnpjötlum. Hér
er sett fram sú kenning að einhverju sinni fyrr
á öldum hafi einn hrútræfill borist til landsins
með erlendum sjóurum. Sennilega frá Bretlandi
af Jacob kyni sem frægt er fyrir þessi fjögur
horn. Afkomendur hafi síðan dreifst til margra
landshorna eins og með sæði frá stöðvunum er
dreift í dag. Hinn margfrægi erfðabreytileiki
sem margir hafa ranghugmyndir um að þurfi að
viðhalda með fjölda fjár er því aðeins varðveisla
á þessu eina geni. Nýlega var mér sagt að til hefði
verið ferhyrnt fé norður í Árneshreppi á síðustu
öld. Voru það mögulega leifar fyrstu landtöku
gensins frá hvalveiðimönnum þar norður frá
fyrr á öldum? Til er önnur og leiðinlegri saga af
landtöku hrúta þar í sveit en áttu að verða fæða
sjómanna frá síðustu öld.
Örstutt saga sæðinga og ferhyrnda fjárins
Sæðingar eru eins og sagt er besti kosturinn
við að tryggja endurnýjun gensins frá kynslóð
til kynslóðar. Halldór Pálsson var mikið fyrir
sérkennilegheit hjá íslensku fé. Hann undi
því illa að ekkert ferhyrnt fé var að finna í
Borgarfjarðarhólfi. Hafði hann upp á, að því
mér hefur verið sagt, grámórauðum hrúti
vestur í Staðarsveit og lét flytja á stöðina við
Borgarnes og dreifa sæði úr. Þetta er upphaf
sæðinga með ferhyrndum hrútum hér á Íslandi.
Frekari deili á þessum hrúti kann ég engin.
Þetta var á áttunda áratuginum. Bændur biðu
fram yfir aldamót eftir að næsta furðudýr kæmi
á stöðvarnar. Þeir hafa síðan gegnt vel hlutverki
sínu þar og með sífellt skynsamlegri og að
því er virðist minnkandi notkun þessara hrúta.
Nokkrar mismunandi útgáfur gensins
Ég tel mig geta greint tvo meginupprunastaði
fyrir genið og síðan einn eða tvo með
takmarkaðri útbreiðslu. Þetta vil ég tala um
sem mismunandi útgáfur af geninu
Langútbreiddustu útgáfuna vil ég kalla
Borgargenið kennt við Borg í Arnarfirði og
þann landsþekkta sérvitring Hákon Sturluson
sem síðar bjó á Hjallkárseyri við sama fjörð.
Við fjárskiptin dreifðust fjögur horn í flest
varnarhólf frá Þjórsá vestur og norður að
Skjálfandafljóti. Auk þess dreifðist það innan
Vestfjarða. Frægt var forystufé á Mýrum í
Dýrafirði þar sem forystueiginleikinn og þessi
útgáfa af geninu fylgdust að meðan sauðfé var
þar að finna. Þess má geta að á fyrstu árunum
eftir fjárskiptin voru flutningar í Árnessýslu
frjálslegri en síðar varð og genið gat flotið
frjálst austur yfir Hvítá. Þaðan minnist ég einnig
glæsilegasta einstaklings með þetta gen sem ég
hef séð, Mjöðvitnis í Bræðratungu. Hann mun
hafa verið fæddur í Eystra-Geldingaholti en
lifað í hartnær áratug.
Aðra útgáfu af geninu kalla ég Mörtungu-
genið, kennt við samnefndan bæ á Síðunni.
Það fé er að finna í Rangárvallasýslu og
Vestur-Skaftafellssýslu. Þetta fé mun hafa
dreifst til Austurlands við riðufjárskiptin þar.
Mest hefur það samt dreifst með sæðingum en
Hyrnir, Höfði og núverandi Satúrnus hafa þá
útgáfu gensins. Allir aðrir stöðvarhrútar báru
genið kennt við Borg. Norður á fæðingarslóðir
Satúrnusar mun það hafa flust með sæði úr
Hyrni. Þegar ég kom að Mörtungu, í sambandi
við fyrirhugaða stöðvarferð Höfða, sagði Ólafur
Oddsson mér að þangað hefði genið komið
á þriðja áratug síðustu aldar með lambhrúti
sem fenginn hafði verið úr sláturfé hjá SS í
Reykjavík og síðan reiddur á hestbaki yfir
stórfljótin þangað austur.
Miklu takmarkaðri útbreiðsla gensins er
útgáfa þess sem ég kenni við Borgarfjörð
eystri. Það gen mun hafa lifað af riðuniðurskurð
uppi á Skriðdal, mest þar í Geitdal þar sem
fjárbúskapur mun nú aflagður. Einhver
útbreiðsla á þessari útgáfu er í sumum sveitum
í Austur-Skaftafellssýslu út af hrúti sem
Ásgrímur Halldórsson flutti til Hafnar austan
af Borgarfirði fyrir mörgum áratugum. Brunn
fyrir genið á Borgarfirði segja menn mér hafa
verið í Húsavík
Fjórðu útgáfuna af geninu kenni ég við
Vopnafjörð. Þekktust er ræktun á fé með
þessa útgáfu hjá Sverri Möller á Ytra-Lóni.
Hvort útbreiðslan er meiri en á Langanesi og
Vopnafirði er mér ókunnugt. Mögulega eru
þessar aukaútgáfur á austurhluta landsins ein
og sú sama. Þekkt er að á Langanes kemur
eiginleikinn frá Teigi í Vopnafirði um 1970.
Mér var bent á að mögulega sé þetta gen komið
af Borgarfirði um miðja síðustu öld og því um
sömu útgáfu að ræða á báðum stöðum.
Nú er nánast hver fullorðin sauðkind hér á
landi skráð í FJARVIS. Skora ég á alla eigendur
þessara furðugripa að skrá hornalag þeirra
þar. Þannig má þar rekja ferðalag einstakra
útgáfa af geninu í fjárstofni landsmanna. Það
er áhugavert. Þannig mundi þá að lokum einnig
fást marktæk tölfræði um ferhyrnt fé hér á landi.
Í næstu grein förum við síðan að ræða
fjölbreytni lita. Það þekki ég að er áhugamál
margra.
Jón Viðar Jónmundsson, sjálfstætt
starfandi búvísindamaður.
Jón Viðar
Jónmundsson.
Erfðafræði útlitseinkenna sauðfjár – IV. hluti:
Ferhyrnt fé
Hér höldum við áfram flakki okkar um yfirlitsgreinina Genetics of the phenotypic evolution
in sheep: a molecular look at diversity-driving genes í hinu þekkta búfjárkynbótariti
Genetics Selection Evoluton. Í síðustu tölublöðun höfum við flakkað um efni greinarinnar
og bætt þar við spuna um það sem ég tel mig hafa lært um viðkomandi eiginleika hjá
íslensku sauðfé á langri starfsævi.
Sæðingastöðvarnar hafa flest ár á þessari öld boðið upp á sæði úr ferhyrndum hrúti. Alur 13-
975 frá Þúfnavöllum í Hörgárdal var einn þeirra, glæsigripur. Alur bar Borgarútgáfu af geninu
fyrir ferhyrndu, sem nánar er fjallað um í greininni. Mynd / Halla Eygló Sveinsdóttir
Mjöðvitnir í Bræðratungu segi ég glæsilegustu ferhyrnda kind sem ég hef séð. Eigandi hans
var Gunnlaugur Skúlason dýralæknir en hrúturinn mun fæddur í Eystra-Geldingaholti.
Mynd / tímarit.is
Líklega fyrsta þekkta myndin af glæsilegum,
ferhyrndum, íslenskum hrúti. Mynd / tímarit.is