Ský - 01.09.2005, Blaðsíða 56

FJÖLSKYLDJFYRIRTÆKI
Þó að allt leiki í lyndi meðan frumkvöðulsins nýtur við, myndast oft brestir þegar hann fellur frá.
Þeir sem reka fjölskyldufyrirtæki skilja oftast ekkert í því hvers vegna þeir og þeirra fjölskyldur séu í
endalausum vandræðum með sín fyrirtæki meðan öll önnur fyrirtæki virðast ganga ágætlega. En þetta
er ekkert óvenjulegt, nær öll fjölskyldufyrirtæki ganga einhvern tíma í gegnum mikla kreppu, stundum
fjárhagslega en oftar tilfinningalega. Vandinn hvílir eins og mara á mörgum fjölskyldufyrirtækjum. Og þar
sem ættartrénu verður ekki breytt eru lausnirnar ekki alltaf augljósar. Höfundur Benedikt Jóhannesson
Á undanförnum árum hafa rótgróin
fjölskyldufyrirtæki verið seld hér á
landi eftir að hafa verið áratugi í sömu
fjölskyldunni. Fyrir þessu er eflaust engin
ein ástæða. Verð kann að vera hagstætt nú
um stundir, en það er líka svo að rekstur
fjölskyldufyrirtækja er að mörgu leyti
öðruvísi en annarra fyrirtækja. Líklega
kemur fáum á óvart að munur geti verið
á fyrirtækjum eftir eignarhaldi. Almælt er
að í fyrirtæki sem „enginn á", til dæmis
ríkisfyrirtæki eða sjálfseignarstofnanir,
skorti þann aga eða frumkvæði sem náist
í fyrirtækjum í einkaeign. Samkvæmt
þeirri kenningu ætti fyrirtæki að vera
þeim mun betur rekið sem það er nær
eiganda sínum. Þess vegna kemur það
kannski á óvart hve mörg vandamál fylgja
fjölskyldufyrirtækjum, þótt sjaldnast
komi þau upp á yfirborðið. Að lokum
leiða erfiðleikarnir samt oft til þess
að fyrirtækin og fjölskyldurnar lenda
í vandræðum. En hvers vegna skyldi
þetta eignarhald sem ætti samkvæmt
eðlilegum kenningum að vera með því
heppilegasta til rekstrar svo oft valda
erfiðleikum og er greinilega í vörn?
DRAUMURINN
í Bandaríkjunum er goðsögnin um
innflytjandann, sem kemur með tvær
hendur tómar, stofnar sitt fyrirtæki og
verður milljónamæringur, furðu lífseig.
Mannskepnan er eigingjörn svo ágrind
og metnaður dregur menn áfram. Það
þarf annars konar einstakling til þess að
hefja eigin atvinnurekstur en þann sem
vill frekar vinna hjá öðrum. Hann þarf
bæði ákveðinn metnað, en jafnframt
vissa áhættufíkn. Hægt er að fullyrða
að stofnun fyrirtækis með eigin fé henti
ekki vel þeim sem eru taugatrekktir að
eðlisfari.
Sá sem ætlar að stofna fyrirtæki
þarf hugmynd og að geta hrint henni
í framkvæmd. Til þess þarf þekkingu,
en oftar en ekki fjármagn. Þetta skýrir
hvers vegna fjölskyldufyrirtækin vaxa
oftast hægt. Frumkvöðullinn getur
leitað til annarra um að fjármagna
hugmyndina með hlutafé, en þá hefur
hann valið aðra leið og fyrirtækið verður
ekki fjölskyldufyrirtæki. Til þess að búa
til vinnufjármagn verður eigandinn
að vinna hörðum höndum, langan
vinnudag og taka lítið frí, auk þess sem
hann getur lítið tekið út úr fyrirtækinu.
Þetta hefur ekki sérstaklega upplífgandi
áhrif á fjölskyldulífið ef eigandinn er
einn að. Stundum eru bæði hjón á kafi
í rekstrinum og börnin látin taka til
hendinni um leið og þau geta. Þetta getur
orðið til þess um leið og aðrir koma til
starfa að til eru tvenns konar starfsmenn,
„venjulegir" og fjölskyldan. Það er ekki
víst að þessi flokkun hafi góð áhrif á
vinnugleðina. Almennir starfsmenn þora
kannski ekki að koma með sama hætti
fram við ættingja eigandans og þeir gera
við aðra á vinnustaðnum.
En þótt stofnandinn gæti sín oft
vel í upphafi og taki peninga ekki út
úr fyrirtækinu, þá er ekki óvenjulegt
að þegar betur fer að ganga fari að
gæta ákveðins „hóglífis" í rekstrinum.
Eigandinn fer að láta fyrirtækið greiða
fyrir sig ýmsa neyslu, til dæmis bifreiðar,
ferðalög og laxveiðar. Stundum eru
þessar sporslur skattalegs eðlis, þ.e.
fyrirtækið og eigandinn njóta bæði
ákveðins hagræðis af slíku fyrirkomulagi.
Þetta skaðar í sjálfu sér ekki fyrirtækið
meðan laun greidd með þessum hætti
verða ekki óeðlilega há. Hættan vex
ef lúxusinn kemur ofan á eðlilegt laun
eigandans. Samt er það ekki algengt að
eyðsla stofnanda ríði góðu fyrirtæki að
fullu.
Miklu verra er þegar fyrirtæki
vex eigandanum yfir höfuð. Meðan
stofnandinn getur sjálfur fylgst með
hverju smáatriði í rekstrinum þarf hann
ekki að óttast svo fremi að hann hafi
hæfileika til stjórnunar á annað borð.
Dómgreind stofnendanna er oft ekki
jafn góð og greind þeirra, þeir ofmeta
sjálfa sig og vantreysta starfsmönnum.
Það skref er stórt að fela öðrum verkefni
sem undirmaðurinn ber algera ábyrgð
á og vinnur ekki eftir forskrift. Mörgum
frumkvöðlinum veitist nær ómögulegt
að stíga slíkt skref. Á þessu stigi málsins
fer hann að kalla á börn sín til stjórnunar.
Ef ábyrgð á að færast til þá telur
stofnandinn betra að hún haldist innan
fjölskyldunnar.
Þessi hugsun er ekki alvitlaus. Börnin
eiga að erfa fyrirtækið og er ekki rétt
að þau beri hluta af ábyrgðinni? Hér
koma ýmis sjónarmið upp. Sá sem er
af eignalausum foreldrum er óháður,
meðan hinn sem á að erfa stórfyrirtæki
er eins og krónprins sem ekki getur
skorið á naflastrenginn og orðið kokkur
eða listmálari ef hugur hans stefnir til
þess. Þó er krónprinsinn í betri aðstöðu
heldur en barn eigandans. Hann er þó
bara einn sem erfir ríkið, hversu mörg
sem systkinin kunna að vera. Fátítt er að
frumkvöðlar sýni þá tillitssemi að skilja
bara eftir eitt barn.
MARTRÖÐIN
Fyrsti vandi þess sem byrjar að vinna í
fjölskyldufyrirtækinu er að honum finnst
að hann sé ekki sjálfs síns herra. Hann sé
dreginn inn íhringiðu sem hann kærir sig
ekkert um. Auðvitað gæti hann sagt nei,
en hann er nú einu sinni eigandi, annað
hvort nú þegar eða í náinni framtíð.
Svo vilja menn væntanlega síður neita
foreldrum sínum um greiða, jafnvel þótt
hann sé af þeirri stærðargráðu að fórna
öðrum tækifærum. Fórnin er líka kannski
ekkieinsstórogmönnumgæti virst.Mörg
börn feta í fótspor foreldranna, og verða
læknar, sjómenn eða þingmenn, þótt
engareignir reki þátil þess. Frásjónarhóli
stofnandans er þetta snilldarleikur, hann
er að venja barnið við meðan hann getur
enn leiðbeint því.
Dæmi eru um að uppeldi af þessu
tagi gangi vel upp. Rockefellerfeðgarnir
voru tveir stórjöfrar í olíuveldi föðurins
og fimm synir þess yngra hafa orðið
áhrifamenn í krafti eigin getu, en eflaust
með hjálp ættarnafnsins. í fjórðu kynslóð
fjölskyldunnar eru margir sem hafa náð
langtíviðskiptumeðastjórnmálum.Aðrar
útgáfur eru til í þekktum ættum. Henry
Ford eldri vildi gera mann úr syni sínum
Edsel, en fannst svo lítið til hans koma
þegar allt kom til alls. Sonurinn kiknaði á
endanum undan álaginu og dó langt um
aldur fram. Það var svo sonarsonurinn,
Henry yngri, sem tók við fyrirtækinu.
Enn þann dag í dag er afkomandi gamla
mannsins við stjórnvölinn í fyrirtækinu.
Áður er að því vikið að erfitt getur
verið að skipta einu fyrirtæki milli
margra barna. Þau geta örugglega ekki
öll stjórnað því samtímis. Katharine
Craham var dóttir útgefanda stórblaðsins
Washington Post. Hún sýndi ein fimm
barna áhuga á útgáfunni og svo fór að
faðir hennar lét hana og mann hennar fá
blaðið allt, en greiddi reyndar systkinum
hennar hlut sem virtist álíka verðmætur
ský 56
ský 57