Jökull - 01.01.2019, Side 51

Einarsson
quake appears to be almost simultaneous with the be-
ginning of the eruption. In one instance (1947), the
first felt earthquake occurred even a few minutes after
the initial explosion. Eruptions from the Hekla vol-
canic system outside the main edifice behave differ-
ently. They are effusive and are accompanied by in-
tense seismicity. The precursor times of the eruptions
of 1554, 1725, 1878 and 1913 were more than three
hours, in one case possibly more than two weeks. The
short precursor times of the edifice eruptions are in
accord with the instrumental observations of the last
four decades (Einarsson, 2018) that show exception-
ally short precursor times of Hekla, if compared to
other volcanoes in Iceland.
Both historical eruptions of Öræfajökull, in 1362
and 1727, appear to have been preceded by felt earth-
quakes. Documentation on the very large explosive
eruption of 1362 is in the form of legends, but archae-
ological data suggest that the population may have
been prepared for the cataclysmic phase of the erup-
tion. The moderately large eruption of 1727 was
clearly preceded by earthquakes by at least one day.
Major rifting episodes in th Icelandic rift zones,
like the Mývatn Fires episode of the Krafla system in
1724–1746, the Laki episode of the Grímsvötn sys-
tem in 1783–1784, and the Sveinagjá episode of the
Askja system in 1874–1876, were accompanied by
earthquakes felt in the neighboring areas but their
temporal relationship to beginning eruptions or indi-
vidual rifting events within the episodes is unclear,
mostly due to remoteness. The known cases are, how-
ever, entirely compatible with experience of recent
episodes that have been instrumentally observed, like
the Krafla episode of 1974–1989 and Bárðarbunga
rifting in 2014–2015.
Leading a modern society in a geologically active
country like Iceland, it is of paramount importance to
be able to issue warnings of potentially catastrophic
events like volcanic eruptions. A monitoring system
of geophysical instruments has been successfully ap-
plied for this purpose in the last few decades (Einars-
son, 2018). But historical documents also contain im-
portant information on events in the past, before sen-
sitive instruments were installed. This information is
particularly important for Katla and Öræfajökull, two
of Iceland’s most feared volcanoes, for which no in-
strumental data of pre-eruption behaviour exist.
Acknowledgements
This work made extensive use of the historical studies
of Þorvaldur Thoroddsen, Sigurður Þórarinsson and
many others, and in particular the recent book of Már
Jónsson. Ásta Rut Hjartardóttir made the maps. Con-
structive reviews of Jurgen Neuberg and Martin Hen-
sch improved the paper considerably.
ÁGRIP
Í eldfjallalandi skiptir miklu að hægt sé að gefa út
viðvaranir til íbúa um yfirvofandi eldgos. Til þess
að gefa út skammtímaviðvaranir þarf að gera mæl-
ingar og bera kennsl á óvenjulega virkni í aðdraganda
goss. Eldstöðvar á Íslandi eru fjölbreytilegar að gerð
og gjósa auk þess í fjölbreytilegu umhverfi, á landi,
sjávarbotni eða undir jökli. Þessi fjölbreytni býður
upp á óvenjugóð tækifæri til rannsókna á aðdraganda
og byrjunarfasa eldgosa. Nýleg rannsókn og saman-
tekt á mælingum á gosum á Íslandi síðan næm mæli-
tæki komu til sögunnar, sýnir að öll gos sem urðu á
síðustu fjórum áratugum áttu sér mælanlegan aðdrag-
anda. Við hagstæðar aðstæður var hægt að bera kennsl
á þessa forboðavirkni og gefa út viðvörun til fólks í
grenndinni. Það var gert í 14 tilfellum af 21. Tals-
verðar upplýsingar eru einnig til hér á landi í rituðum
heimildum frá fyrri öldum, áður en mælingar komu
til sögunnar. Stór hluti upplýsinganna varðar virkustu
eldstöðvarnar, einkum þær sem næstar eru byggð, það
er, Kötlu og Heklu. Jarðskjálftar fundust á undan öll-
um staðfestum gosum Kötlu síðan 1625. Skjálftarnir
fundust einum til níu klukkustundum áður en sást til
goss, og frá tveimur til meira en tólf klukkustundum
áður en hlaup náðu til byggðra bóla. Hegðun Heklu
er með talsvert öðru móti. Gosum í Heklu sjálfri,
sem orðið hafa síðan 1510 fylgdi yfirleitt fremur væg
skjálftavirkni. Skjálftar fundust oftast fáum mínút-
um áður en sást til goss, í gosinu 1947 jafnvel nokkr-
um mínútum eftir að fyrsta sprengingin sást. Annað
er uppi á teningnum þegar gos verða í eldstöðvakerfi
Heklu utan Heklu sjálfrar. Slíkum gosum, t.d. 1878 og
1913, fylgdi talsverð skjálftavirkni sem byrjaði meira
en þremur tímum áður en gos hófst. Gosin tvö í Ör-
æfajökli á sögulegum tíma, 1362 og 1727, áttu sér lík-
50 JÖKULL No. 69, 2019