Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2022, Blaðsíða 26

BókmEnnTIR Í BlÁRRI móðu
25
hár hiti, ofskynjanir, hósti, blóðspýtingur, óþefur og önnur flensulík ein-
kenni. Talið er að sýkingin hafi smitast á milli fólks frá einum degi og upp
í sjö daga, eftir því um hvaða sjúkdómstilbrigði var að ræða, og gat pestin
orðið svo skæð að heilu fjölskyldurnar þurrkuðust út á nokkrum dögum.
Dánartíðni var mismikil á milli svæða og fór upp í 50–60% í sumum borgum
Evrópu, en að jafnaði er talið að um þriðjungur Evrópubúa hafi látið lífið í
sóttinni. Þar sem svartidauði barst upphaflega um sunnan- og vestanverða
Evrópu frá ströndum krímskaga með verslunarskipum, nánar tiltekið með
rottuflóm sem bárust þó einnig á milli manna og með klæðum eða öðrum
varningi, varð hans fyrst vart við miðjarðarhafið og einkum á Ítalíu þaðan
sem hann breiddist út um álfuna. Svartidauði barst til Björgvinjar árið 1349
og reyndist skæður þar sem annars staðar, en talið er hugsanlegt að hann
hafi borist til Oslóar ári fyrr, í báðum tilvikum með skipi frá Englandi. Þótt
svartidauði hafi herjað mjög á borgir Evrópu er ekki talið að ástandið hafi
endilega verið betra í dreifbýli, þar sem fólk var jafnvel enn berskjaldaðra
fyrir rottugangi. Plágan var hvarvetna áskorun fyrir lækna sem reyndu allar
mögulegar aðgerðir án árangurs. Hjátrú setti víða svip sinn á hugmyndir
fólks um pestina og orsakir hennar, og margir virtust trúa því að helstu smit-
valdarnir væru illir andar.33 Reiði guðs var því oftar en ekki kennt um.
Íslendingar kynntust svartadauða ekki um miðja öldina eins flestir aðrir
Evrópubúar heldur um það bil hálfri öld síðar. Í tvö skipti náði farsóttin
til Íslands og geisaði hér árin 1402–1404 og 1494–1495. Talið er að fyrri
sóttin hafi borist með skipi Einars Herjólfssonar (d. 1412) sem kom að landi
í Hvalfirði að vori til og að hún hafi breiðst hratt út um landið. Ekki er
vitað með vissu hvaðan skipið kom, þótt talið sé líklegt að það hafi siglt
hingað frá Englandi.34 Gert er ráð fyrir að á bilinu þriðjungur til helmingur
33 John kelly, The Great Mortality, bls. xii–xv, 17, 20–27, 274, 297–299; Ole J. Benedic-
tow, The Black Death 1346–1353, bls. 10–34, 149, 383; leif Søndergaard, „Imagin-
ing Plague. The Black Death in medieval mentalities“, bls. 214–215, 229–230; Jón
ólafur Ísberg, „Sóttir og samfélag“, Saga 34/1996, bls. 177–218, hér bls. 182 og
áfram. Helsta heimildin um að smit hafi borist til Björgvinjar með ensku skipi er
lögmannsannáll Einars Hafliðasonar, sjá Gustav Storm, „lögmanns-Annáll“, bls.
275, sbr. einnig „Gottskalks Annaler“, bls. 296–378, hér bls. 354.
34 Vitað er að bólusótt geisaði hér á landi 1347–1348 og skæð sótt herjaði aftur á árin
1380 og 1382. Þessar sóttir hafa þó ekki verið tengdar þeirri plágu sem herjaði á
aðra Evrópubúa á þessum árum, sbr. Siglaugur Brynleifsson, Svarti-dauði, Reykja-
vík: Helgafell, 1970, bls. 107, 129–130. Þótt Englendingar hafi ekki verið farnir að
stunda reglulegar siglingar til Íslands á þessum tíma er ekki ólíklegt að skip Einars
hafi komið þaðan, sbr. Jón Steffensen, Menning og meinsemdir, Reykjavík, 1975, bls.
320–340, hér bls. 332–333; Jón ólafur Ísberg, „Sóttir og samfélag“, bls. 194.